دین پژوهی
پژوهشگر: جواد سعیدی
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
چکیده
از جمله مراحل یک فعالیت پژوهشی، سؤال‏آفرینی و پرسش‏زایی است. این سؤالات متنوع و متعدد هستند که هر یک زاویه‏ای جدید در بحث باز می‏کنند و ساختی نو را ارائه می‏نمایند. خبرنامه پژوهشی در این بخش، بر آن است تا در هر شماره عرصه‏ای بایسته تحقیق را، شناسایی نموده و پرسشهای مطرح و قابل تأمّل در آن عرصه را فهرست نماید.
نگاه همه‏جانبه و جامع در پژوهیدن این عرصه، نیازمند بازکاوی و تأمّلی فراگیر در همه این مسائل و یافتن نحوه ارتباط اینها با یکدیگر به ویژه در پرسشهای پاسخ نایافتة آن، می‏باشد.
دین‏پژوهی- فلسفه دین
واژه دین‏پژوهی ترجمه (study of religion) می‏باشد، که عبارت است از رشته‏های مختلفی که با روشهای گوناگون به تحقیق، مطالعه و بررسی ابعاد مختلف دین می‏پردازند. «دین‏پژوهی» اسم یک رشته علمی خاص نیست، بلکه مجموعه‏ای از رشته‏ها و شاخه‏های معرفتی است که این عنوان کلّی بر آنها اطلاق می‏شود. وجه مشترک آن رشته‏ها و دانشها این است که همه راجع به دین بحث می‏کنند.
تمامی این رشته‏های مختلف را می‏توان از یک دیدگاه به دو قسمت تقسیم کرد:
1ـ گستره‏ای که به حقانیت و صدق و کذب ادیان و مدعیات دینی کاری ندارد و به گزاره‏های ناظر به ارزش، و انشایی دین می‏پردازد و در صدد فهم و شناخت دین و ابعاد مختلف آن می‏باشند.
2ـ گستره‏ای که با حقانیت، صدق و کذب ادیان ارتباط دارد و به گزاره‏های ناظر به واقع یا همان گزاره‏های خبری دین می‏پردازد و به دنبال تفسیر و فهم آموزه‏های دینی و توجیه و استدلال بر حقانیت می‏باشد. البته در خصوص گستره‏های دین‏پژوهی نیز دسته‏بندی‏های متنوعی صورت گرفته است که از جمله آنها تقسیم مطالعات دینی به دو دسته مطالعات سنتی و مطالعات نوین و یا تفکیک گستره‏های دین‏پژوهی، با توجه به عنایتی که دانش‏های مختلف از مطالعه دین دارند.
رشته‏های دین‏پژوهی
مهمترین رشته‏هایی که - از ابعاد مختلف-  به بررسی دین می‏پردازند، عبارتند از:
1ـ الهیّات 2ـ فلسفه دین 3ـ کلام 4ـ فقه (معنای عام) 5ـ اخلاق 6ـ روانشناسی دین 7ـ جامعه‏شناسی دین 8ـ تاریخ ادیان‏
قابل ذکر است که رشته‏های مذکور در اکثر تقسیم‏بندیهای گستره‏های پژوهش دین، مطرح شده است، و دانشهای دیگری نیز هستند که در این موضوع بحث می‏کنند:
(دین‏پژوهی تطبیقی ـ معرفت‏شناسی دینی ـ پدیدارشناسی دین ـ اسطوره‏شناسی دین ـ ادبیات و هنر دینی ـ فلسفه اسلامی ـ کلام اسلامی و مردم‏شناسی دین ـ روش‏شناسی دین ـ انسان‏شناسی دین...)
موضوعی که ما به دنبال آن هستیم، بیان و بررسی امّهات مسائلی است که در دین‏پژوهی به روش عقلانی مطرح می‏گردد، که در قالب علم فلسفه دین، به آنها پرداخته شده است. فلسفه دین، شعبه و شاخه‏ای از فلسفه است که به تحلیل و بررسی دین، به روش عقلانی می‏پردازد. فلسفه دین نیز شامل مسائل گسترده و متنوعی است که اگر کسی موضوعات گوناگونی را که فیلسوفان در تفکر راجع به دین به آنها پرداخته‏اند مرور کند، به دشواری رشته‏های یکنواخت در آنها خواهد یافت، جز اینکه همه آنها از تأمّل در باب دین سرچشمه می‏گیرند.
غالب مشغولیات فلسفه دین، تا حدّ زیادی به بررسی دلایل له و علیه اقسام باورهای بنیادین دین، بویژه، بررسی براهین گوناگون وجود خدا بوده است.
می‏توان مهمترین مسائل فلسفه دین را در پنج محور مشخص کرد:
    الف) چیستی دین ‏
    ب) منشأ دین
    ج) معرفت دین
    د) نسبت و مناسبات دین
    ه) امّهات مدّعیات دینی
هر یک از این مسائل، خود سرفصلی برای سؤالات متنوّع و مختلف در مورد دین می‏باشد که به بیانِ برخی از آنها خواهیم پرداخت:
الف) چیستی دین
شامل مباحث زیر می‏شود که هر یک از آنها سؤالهای متعددی را دربرمی‏گیرد:
1ـ تعریف دین 2ـ قلمرو دین 3ـ گوهر و صدف دین 4ـ تجربه دینی 5ـ پلورالیزم دینی‏
1ـ تعریف دین
    - روش اصولی در تعریف دین؟
    - ملاک تعریف دین؟
-تعریف دین از درون دین یا برون دین؟
ـ تعریف دین چه فایده‏ای دارد؟
ـ آیا تعریف واحد از دین ممکن است؟
ـ موانع و مشکلات تعریف دین چیست؟
ـ رویکردهای مختلف در تعریف دین کدام است؟
ـ تعریف دین امری درون‏دینی است و یا برون‏دینی؟
2ـ قلمرو دین: راههای قلمروشناسی دینی
- آیا تشخیص کلیات، هدف و قلمرو دین بر عهده عقل و جزئیات بر عهده دین است؟
- دین چه می‏تواند انجام دهد؟
- دین و بیان احکام سمبلیک در امور فردی و معنوی‏
- دین و بیان احکام حقیقی در امور فردی و معنوی‏
- دین و بیان احکام حقیقی در امور فردی و اجتماعی‏
- دین و جنبه‏های روحی، روانی و یا جنبه فیزیکی و مادی انسان‏
- دین و سامان‏بخشی وضعیت حیات دنیوی انسان‏
- نقش دین در اقتصاد، قضاوت، حکومت و...
- گستره پاسخگویی دین به نیازهای بشری؟
- دین در چه مواردی برای هدایت آمده است؟
- به چه میزان توان و قابلیت راهنمایی و راهگشایی دارد؟
- حدّ هدایت دین در یک موضوع چیست؟
- آیا هدایت دین، حداکثر هدایتها در یک موضوع است؟
- هدایتهای اقتصادی دین مثلاً، هدایتهای ارزشی است یا نظام‏دهنده و سیستم‏بخش و یا روش‏دهنده اقتصادی است؟
- پرسش (تا کجایی) از هدایتهای دین؟
3ـ گوهر و صدف دین
- آیا دین گوهر و صدف دارد؟
- منظور از گوهر و صدف دین چیست؟
- رابطه گوهر و صدف دین چگونه است؟‏
- تجربه دینی و گوهر دین‏
- گوهر دین و تجربه عرفانی‏
- گوهر دین و زبان دین‏
- معرفت‏پذیری گوهر دین‏
- توصیف‏پذیری گوهر دین‏
- شریعت و گوهر دین‏
- آیا عقاید و اعمال هر دو گوهرند؟
- آیا دین سطوح و لایه‏های مختلف دارد؟
- تمیز گوهر و صدف دین‏ چگونه است؟
- ضرورت وجود صدف‏ در دین به چیست؟
4ـ تجربه دینی
- معنی و مفهوم تجربه دینی و عرفانی چیست؟‏
- ملاک و معیار تجربه دینی‏ چیست؟
- آیا زمینه مشترک در تجارب علم و دین وجود دارد؟
- منظور از تجربه مقدّس چیست؟
- آیا تنها راه شناخت گزاره‏های دینی، تجربه دینی است؟
- تجربه دینی و اثبات وجود خدا
- تجربه دینی و ارزش معرفتی‏
- مشترکات تجارب دینی کدام است؟‏
- کیفیت حصول تجربه دینی و انواع آن‏ چگونه است؟
- ملاک صحت و سقم تجارب دینی و عرفانی‏ به چیست؟
- تجربه دینی و باطنی و فهم (راز) دین‏
- تجربه دینی و وحی‏
- تجربه دینی و توجیه و تبیین اعتقادات دینی‏
- تجربه دینی و توصیف‏پذیری‏
- تجربه دینی و صدق و کذب‏پذیری آن‏
5ـ پلورالیزم دینی
- مبنای تکثرگرایی دینی‏ - در نظر معتقدان به آن- چیست؟
- سرّ اختلاف فهم از دین‏ چیست؟
- ریشه و مبنای کثرت ادیان‏ چیست؟
- نسبی‏گرایی و رابطه آن با تکثّر
- آیا ادیان از حقانیت واحدی برخوردارند؟ همه در یک سطح‏اند یا خیر؟
- آیا ادیان از لحاظ حقیقت در یک مرتبه هستند یا هر یک بهره خاصی از آن دارند؟
- آیا دین واحد است و کثرت نمی‏پذیرد؟
- آیا ممکن است چند عقیده حق باشد و انسان با پیمودن راههای گوناگون به لقاء و دیدار خدا نائل شود؟
- می‏توان پذیرفت که میان ارزشها تزاحم پیدا شود؟
ب) منشأ دین
برای منشأ دین حداقل سه معنی می‏توان در نظر گرفت: 1ـ علت پیدایش دین 2ـ علت پذیرش دین (انگیزه دینداری) 3ـ بایستگی دین (ضرورت دینداری)
سؤال اول از دین به عنوان پدیده خارجی و مستقل از پذیرش انسانها بدنبال منبع نشأت دین است. این سؤال می‏تواند تحقیقی علمی یا فلسفی و بلکه تاریخی باشد.
سؤال دوم از دین به عنوان پدیده‏ای روانی یا اجتماعی است. پاسخ فلسفه به این سؤال ناموجّه است، یا حداقل جایگزین پاسخ روان‏شناسانه یا جامعه‏شناسانه نخواهد بود.
مخاطب در مسأله سوم، انسان پیش از پذیرش دین است که با تعبیرات دیگری مانند «ضرورت دین» یا «علل رویکرد به دین» نیز از آن یاد شده است در واقع مسأله‏ای اخلاقی و عملی است. هرچند در پاسخ آن به مقدمات واقعی و عبادی فلسفی یا علمی (انسان‏شناسانه، جامعه‏شناسانه...) نیازمند باشیم.
نکته‏ای که قابل ذکر است در اکثر بحثهای مطرح در چالش با مقوله دین، معنیِ منشأ دین تببین نشده است و اکثراً منشأ دینداری را به عنوان منشأ دین مطرح کرده‏اند.
و نیز اکثر نظریاتی که آمده، متّکی بر نگاه جامعه‏شناسانه و روان‏شناسانه و تاریخی است که برای پی بردن به جواب، رجوع به این شاخه‏ها نیاز است و با صرف روش عقلانی نمی‏توان به پاسخ کامل و صحیح رسید.
از این روست که در مقوله فلسفه دین، زیاد به این مسأله پرداخته نشده است و اگر هم نظریاتی بیان شده با تکیه بر مباحث (اخلاقی ـ تاریخی، جامعه‏شناسانه و روان‏شناسانه) بوده است.
به عنوان مثال یکی از نظرات در باب منشأ دین، فطرت است که نمی‏توان از آن به عنوان نظریه‏ای فلسفی یا عملی یا تاریخی که به عقل و تجربه و یا شواهد تاریخی متکّی است، مطرح کرد، بلکه به عنوان نظریه‏ای که مستند به وحی و بالتبع درون‏دینی قلمداد کرد.
خلاصه اینکه:
- آیا پاسخ به سؤال منشأ دین را می‏توان از طریق عقلی پیدا کرد؟
ـ راه و روش عقلانی آن چیست؟ حکم عقلی در این مورد چیست؟
ـ تأثیر (نوع) تعریف و برداشت از دین در جواب پرسش فوق چگونه است؟
ـ آیا برای تبیین علّت و ضرورت نیاز به دین می‏توان از روشهای علمی و تجربی یا استدلالی و فلسفی و یا شهودی و عرفانی استفاده کرد؟
ـ رابطة انسان‏شناسی دین با ضرورت دین چیست؟
ج) معرفت دین: (منطق فهم دین ـ هرمنوتیک متون ـ زبان دین)
- ارزش معرفتی، معرفت دین، منطق فهم دین‏
- دلایل فهم‏پذیری دین، امکان فهم دین، منطق فهم دین، روشمندی آن‏
- مدارک و ادلّه فهم دین، چگونگی رفع تعارض میان آنها
- معدّات فهم دین، موانع فهم دین‏
- شناسایی ماهیت دین، درون‏دینی یا برون‏دینی است؟
- تأثیر معرفت بشری بر معرفت دینی‏
- منظور از معرفت عمیق دین‏
- ارتباط معرفت دینی با جریان بهتر فهمیدن عالم خارج‏
- کیفیت ارتباط معرفت دینی با معرفت بشری‏
- آیا تمام حقایق دین قابل دسترسی است؟
- علل و عوامل تنوع و تطور معرفت دینی‏ چیست؟
- آیا فهم نهایی و کامل دین ممکن است؟
- منشأ وقوع خطا و اختلاف انظار در فهم دین‏
- آیا معرفت دینی تحول می‏یابد یا خیر؟
- منظور از فهمیدن متون به چه معناست؟
- آیا در فهم متون دینی، منطقی وجود دارد؟
- آیا هر متنی احتیاج به تفسیر دارد (متن و تفسیر)؟
- ملاک نیازمندی متن به تفسیر به چیست؟
- آیا می‏توان از هر متنی تفسیر گوناگون داشته باشیم؟
- ملاک معناداری یک گزاره‏
- آیا زبان دین، اصیل و ناظر به واقع است؟
- نسبت زبان و زمان دین؟
- زبان دین و تحقیق‏پذیری‏
- معیار صدق و کذب محتوای زبان دینی‏
- آیا زبان دین با روش تجربی و به صورت قطعی اثبات‏پذیر است؟
- نسبت زبان دینی با زبان علمی‏ چیست؟
- زبان دین و ابطال‏پذیری (بوسیله نقص موارد تجربی)
- ما درباره خدا (با خدا) با چه زبانی سخن می‏گوییم؟ خدا با ما با چه زبانی سخن می‏گوید؟
- زبان ما توان بیان ویژگیهای خدا را دارد؟
- آیا در زبان دینی، الگوها و نمونه‏های مفهومی کاربرد دارند؟
- آیا در زبان دینی، مجاز، کنایه، استعاره، می‏توان یافت؟
- پارادوکس زبان بشری و ذات متعالی‏
- آیا شریعت بما هو شریعت صامت است؟
- زیرساختها، مدارک، روشها و ضوابط فهم دین کدام است؟
- آیا تطور معرفت دینی، کلّی و بالجمله یا جزئی‏اند؟
- آیا دین فی‏الجمله کشف‏پذیر است؟
- آیا برداشتهای متفاوت، عرضی و متعارضند یا طولی و متکاملند؟
- نقش معرفتهای غیردینی در معرفت دینی‏
- کیفیت حل فهمهای متعارض از دین چگونه است؟‏
- روشهای آسیب‏شناسی و تصحیح معرفت دینی کدام است؟
- پاسخ این پرسشها را باید از درون دین (متون مقدس) جست‌وجو کرد یا از بیرون دین یا از هر دو؟
د) نسبت و مناسبات دینی (که شامل این محورها می‌باشد)
1- دین و عقل‏
2- دین و اخلاق‏
3- دین و علم‏
4- عقل و ایمان‏
دین و عقل
ـ آیا عقل همتای دین است یا قبل و یا بعد از آن؟
- جایگاه عقل در قلمرو دین و نقل و شریعت‏ چیست؟
ـ آیا نظامهای اعتقادی و باورهای دینی را می‏توان موضوع ارزیابی و سنجش عقلانی قرار داد؟
ـ آیا برای باور دینی، دلیل عقلی ضرورت دارد؟
ـ آیا دین ممکن و معقول است؟
ـ نقش عقل در دین‏پذیری و دین‏باوری‏
ـ هماهنگی تعالیم دینی با یافته‏های فلسفی و بشری‏
دین و اخلاق
- نقش دین در احکام اخلاقی‏
ـ آیا صدق و کذب ادعاهای اخلاقی متکی بر دین است؟
ـ آیا برای آشنایی با اصول اخلاقی درست به دین نیازمندیم؟
ـ آیا تقدس ارزشهای اخلاقی از دین است؟
دین و علم
ـ رابطه علم و دین: آیا دین مخالفت علم است؟ آیا علم منافی دین است؟
ـ موضع علم و دین در خلقت انسان‏
ـ آیا علم تهدیدی برای دین است؟
ـ نقش نظرات علمی جدید در مباحث دینی‏
ـ آیا ائتلاف بین علم و دین ممکن است؟
ـ آیا نظریه تکامل، وجود خدا را نفی می‏کند؟
ـ آیا علم و دین در تبیین و روشنگری واقعیت بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند؟
ـ آیا اعتقاد به وجود خداوند بر محاسبه‏های علمی تأثیرگذار است و بالعکس؟
ـ آیا تنها با دیدگاه علمی (بدون توجه به دین) می‏توان به پرسش‏های مربوط به منشأ دین پاسخ گفت؟
ـ آیا علم می‏تواند شواهدی بر یک موجود هدفدار و متعالی عرضه کند؟
ـ آیا زمینه مشترک در تجارب علم و دین وجود دارد؟
ـ آیا تعارضات میان دین و علم واقعی است؟
ـ آیا تعالیم دینی با یافته‏های علمی و بشری هماهنگ است؟
عقل و ایمان
ـ آیا شخص معتقد به خدا به واسطه ایمان، وجود خدا را می‏پذیرد؟
ـ آیا اعتقاد به خدا، مخالف با عقل و خردناپذیر و نامعقول است؟
ـ آیا برای خردپسند بودن و معقول بودن اعتقاد به خدا، نیاز به قرینه‏ای است؟
ـ آیا باور به خدا باید معقول باشد؟
ـ آیا ایمان به خدا عقلاً قابل قبول است؟
ـ تفسیر ایمان و باور موحدانه چگونه است؟
ـ چه نوع باورهایی به عنوان نقطه شروع معقول یا موجه هستند؟
ـ کدام دسته از باورها را می‏توان عقلاً (بدون قرینه) از سایر باورها پذیرفت؟
ـ الحاد چیست؟ پیش‏فرض الحاد چه می‏باشد؟
ـ منظور از توصیف یک باور به عنوان «نامعقول» چیست؟
ـ تفاوت تأیید و اعتقاد به چیست؟
ـ آیا باور به خدا می‏تواند جزء بنیان‏های ساختار معرفتی باشد؟
ـ آیا باور به خدا واقعاً پایه است؟
ـ چرا هر اعتقادی نتواند واقعاً پایه باشد؟
ـ معیارهای پایه بودن واقعی یک اعتقاد چیست؟
ـ چه نسبتی میان عقل و اعتقاد دینی وجود دارد؟
ـ آیا ایمان بدون برهان نیز عقلانی است؟
ـ آیا ایمان به خدا (بدون قرینه و برهان و استدلال) مجاز و قانع‏کننده است؟
ـ آیا ایمان ضد عقل است؟
ـ آیا برای باور دینی، دلیل ضرورت دارد؟
امّهات مدعیات دینی (محورهای اصلی و برخی پرسشهای آن بدین قرار است:)
1ـ خدا 2ـ صفات خدا 3ـ شرور 4ـ مجرّد و مادی 5ـ وحی و نبوت 6ـ اعجاز 7ـ اختیار 8ـ سعادت‏
ـ براهین اثبات خدا؟ (برهان امکان، برهان وجودی، برهان نظم و غایت‏شناسی، برهان جهان‏شناسی، تفسیر یکتاپرستانه عالم و...)
ـ راههای شناخت خدا/ دلایل عدم اعتقاد به وجود خدا/ معقول بودن تصور وجود واجب‏
ـ آیا می‏توان به طور حقیقی از خدا سخن گفت؟/ تعریف خدا
ـ فلسفه نیاز به پیامبران‏
ـ وجوب ارسال انبیا
ـ در صورت وجوب ارسال انبیا، چه نوع وجوبی است؟ اخلاقی یا فلسفی؟
ـ وجوب صدور افعال حَسَن، ضرورت فلسفی و تکوینی است؟
ـ شرور و عدل الهی‏
ـ مسأله علم مطلق الهی‏
ـ مسأله قدرت مطلق الهی‏
ـ شرور و نظام احسن وجود
ـ شرور و حکمت الهی‏
ـ شرور و توحید در خالقیت‏
ـ علم الهی و اختیار
ـ اعجاز و قوانین طبیعت‏
ـ مدلول معجزه‏
ـ اعجاز و نقض قوانین الهی‏
ـ سعادت، جاودانگی، عالم بعد از مرگ، وحی و ایمان، عدل الهی‏
و...