موضوع: شک نزد غزالی و دکارت
پؤوهشگر: میثم کاظمی گرجی
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
5- سرانجام شکّ
کسانی‏که با نگرش انتقادی به شک می‏رسند و می‏توانند شکّ خود را گسترش دهند، به‏گونه‏ای که حتی بدیهیات و محسوسات را هم فراگیرد، از نظر سرانجام کار به سه گروه تقسیم می‏شوند:
1. ماندگاران در شکّ و حیرت. شک در حقیقت، اگرچه جهل مرکب نیست، امّا نوعی جهل و نادانی است. و چون ما نیازمند آگاهی و دانشیم، ماندن در شک و حیرت یک شکست است و برای هیچ‏کس مطلوب نیست. مگر اینکه راه به یقین پیدا نکنند. مانند پیرون الیایی(300 ق م) که سعادتمند کسی را می‏دانست که در شک بماند و به چیزی یقین نکند. چون از نظر او راهی به یقین وجود نداشت.
2. پناهندگان به جزمیّت قبلی. اینان کسانی هستند که با صداقت به مرحله شک می‏رسند، اما سرانجام بقول کانت پس از چند افت‏وخیز، به سنت جزمی پیشین بازمی‏گردند. دکارت از کسانی است که از شک خود پشیمان نیست. برخلاف غزالی که آنرا یک بلا و بیماری تلقی می‏کند. و به‏جای آنکه مانند دکارت شخصا و به کمک اندیشه، شجاعانه از شک به یقین راه پیدا کند، به دست خدا یعنی خدای یقین قبلیش از این بیماری شفا می‏یابد.
3. راه‏یافتگان به یقین. کسانی‏که می‏توانند خود را به تکیه‏گاهی از یقین برسانند. یقینی که با یقین پیش از شک اصلاً قابل مقایسه نیست. برای اینکه یقین پیش از شک، خام، تقلیدی، موروثی و در حقیقت یک جهل مرکب بود؛ اما این یقین، یقین آگاهانه و قابل‏توجیه عقلانی است که انسان خود آن‏را به‏دست آورده است. (آیینه وند،63:1378)
هدف شک درواقع رسیدن به یقین است. شک تنها بخاطر آنست که همه گزاره‏هایی را که دیگران وارد ذهن ما کرده‏اند خودمان مورد ارزیابی قرار دهیم. منطق ارسطو سالها بود که تنها تکیه‏گاه ذهن برای جلوگیری از لغزشها بشمار می‏رفت. تا آنکه پس از حدود دوهزار سال، کسانی مانند فرانسیس بیکن (مرگ 1626 م) این منطق را نقد کرده و طرحی نو درانداختند و به حرکت بشر در علم و معرفت یاری رساندند.
اما دکارت نظر دیگری داشت. او پیشنهاد کرد که ذهن را کلاً از محتوایش خالی کنیم. سپس هر گزاره یقینی و درستی را که شخصا بدست آوردیم در ذهن خود جای دهیم.در این‏جا هم اگر کمی دقت کنیم فرق غزالی و دکارت را آشکارا درمی‏یابیم. دکارت از شک به یقین جدیدی می‏رسد؛ اما غزالی از شک خود به یقین پیشین بازمی‏گردد. او این بازگشت را هم کار خدا می‏داند که او را شفا داده است. بنابراین شک غزالی بجای آنکه همانند شک دکارت ایجاد حرکت کند، درس بازگشت و عقب‏نشینی می‏دهد! و دیگر اینکه برخلاف دکارت که شک را وسیله تقویت عقل قرار می‏داد، غزالی آن‏را مقدمه ترویج مکتبهای عقل‏گریز و عقل‏ستیز قرار می‏دهد! و همه اینها هم نه براساس تشخیص، بلکه برپایه تبعیت و تقلید محض، از وضع موجود روزگار خویش است. (عمادی،54:1380)
4. شناخت شک. یکی از تفاوتهای بنیادی غزالی و دکارت، همین شناخت شک است. غزالی شک را یک خطر و آفت می‏داند که انسان اگر مواظب خود نباشد، گرفتارش می‏شود. و این نگاه ساده‏لوحانه متدیّنانی است که به عقلانیت اصول ایمانی خود اطمینان نداشته و یا قدرت عقلانی کردن آن‏را ندارند. درصورتی‏که دکارت شک را، یک روش، منطق و ابزار کار فکری می‏داند.
شک غزالی شکی بود که در تعالیم هندیان (سمنیّه در منابع اسلامی) و صوفیان مسلمان، و متدینان ساده‏اندیش، نقطه پایان تلاش عقلی بوده و دلیل بی‏اعتباری عقل و اندیشه بشمار می‏رفت. امّا دکارت با وجود رواج دیدگاه مشابه هندیان و صوفیان در الهیّات مسیحی، و با وجود سابقه طولانی شکاکیت در تفکر غربی، شک را بخدمت عقل درآورده و از عوامل حرکت فکری قرار می‏دهد. دکارت بدین‏سان، نقطه پایان دیگران را، آغاز آینده‏ای بس باشکوه در تاریخ تفکّرات انسانی قرار می‏دهد. او شکی را که غزالی آفت یقین تقلیدی خود می‏دانست، مقدّمه یقینی قرار می‏دهد که در مقایسه با یقین قبلی، همانند نور دربرابر ظلمت و علم دربرابر جهل مرکب است. او می‏گوید:
همواره خطاهایی را که سابقا در ذهنم راه یافته بود، بیرون می‏کردم. امّا نه به روش شکاکانی که می‏خواهند در حال تردید بمانند؛ بلکه برعکس منظور من همه این بود که به یقین برسم و از خاک سست و رمل رهایی یافته و بر سنگ و زمین سخت پا بگذارم.
5. ندانستن جایگاه شک. غزالی جایگاه شک را چنانکه قبلاً توضیح دادیم نمی‏دانست او نمی‏دانست که شک در میان دو یقین قرار دارد. یقین خام و تقلیدی و یقین موجّه و آگاهانه و انتخابی. و لذا درمورد شک نمی‏توانست دیدگاه درست و سازنده‏ای داشته باشد. ضعف غزالی از اینجا بیشتر نمایان می‏گردد که سالها پیش از وی کسانی در عالم اسلام به این نکته توجه داشته‏اند. متکلمانی همانند جبائیها، شک را برای هر مکلّفی نخستین واجب می‏دانستند. چنانکه در میان معاصران نیز کسی چون حسن‏زاده‏آملی که یک روحانی عارف‏مسلک است، درباره اهمیّت شک چنین نظری می‏دهد.38
درصورتیکه دکارت دقیقا از چنین جایگاهی برای شک آگاه است. او دقیقا توجه دارد که شک برای آنست که حصار جزمیت شکسته شود و راه حرکت فکری بازگردد و هر انسانی شخصا بتواند به معلومات یقینی دست یابد.
6. حذف اصالت و اعتبار انسان. غزالی براساس زیربنای فکری خود که ترکیبی از اشعریت و تصوّف بود، انسان را بکلّی از میدان عمل دور ساخته، همه کارها را به جریان قضا و قدر وامی‏نهاد. از جمله انسان باقتضای قضا و قدر دچار آفت شک می‏شود و بازهم این قضا و قدر است که شفای او را فراهم می‏آورد. غزالی با این روش، انسان را نه فعال، بلکه کلاً منفعل می‏شمارد. انسان غزالی اسیر دست قوا و عوامل فوق‏طبیعت بوده و آگاهی و اراده وی، نقشی در اندیشه و رفتار او نمی‏تواند داشته باشد.
امّا دکارت تنها به حضور انسان در صحنه شک و یقین تاکید داشت. آن‏هم با قید فردیّت )من(، نه انسان بمعنی یک قوم و قبیله و یا ساکنان یک منطقه و یا پیروان یک دین و مذهب. برای اینکه اینها خودشان از عوامل استمرار جزمیت بودند. حرکت و تحوّل جمعی انسانها در قلمرو اندیشه، بدون حرکت و تحوّل تک‏تک افراد آن جمع ممکن نیست. او به همین دلیل، برخلاف عرف و سنّت آن عصر، رساله‏اش را در روش به راه بردن عقل با ضمیر اول شخص مفرد نوشته، سخن از «من» گفت. و به همین دلیل او تنها از شک خود و یقین خود سخن گفت. سپس حالات خود را بعنوان سرگذشت برای دیگران نقل کرد که اگر کسی خواست از این راه برود، بتواند برود. او هرگز در این فکر نبود که خود را به‏جای دیگران گذاشته و محصول اندیشه‏اش را بصورت فتوا، برای دیگران قابل پیروی بداند. (عمادی،34:1380)
از نظر او تک‏تک انسانها می‏توانستند راه خودشان را، خودشان انتخاب کنند. نه به پیروی از وی و بدان‏گونه که او کرده است، بلکه او هم فردی از افراد بشر است و شخصا اقدام کرده و به راهی که برگزیده رفته است. هرکسی باید راه خود را چنانکه با عقل و اندیشه‏اش تشخیص می‏دهد برگزیند.
بدین‏سان دکارت به فردیت انسان و امکانات طبیعی او توجه کرد. برخلاف غزالی که همه تلاشش برای حذف فردیّت و محو شخصیت انسان است. چنانکه ما هنوز هم، حتی در مراکز آموزشیمان به فردیت انسان‏ها توجه نکرده و از همه می‏خواهیم که به راهی روند که جامعه و گذشتگان رفته‏اند. امّا دکارت می‏خواهد که هرکسی خودش باشد و تشخیص خودش و شاید اصلاً نتواند چیزهایی را که دکارت پذیرفته است، بپذیرد. عقاید دکارت مهمّ نیست، مهمّ آن است که انسانها با عقل و منطق و آگاهانه و شخصا راه خود را انتخاب کنند.
دکارت جدا بر این باور بود که همه انسانها توان اندیشیدن دارند. برخلاف غزالی که همه آنان را از بکار بردن عقل ناتوان دیده و عقل را عامل گمراهی می‏دانست. برای توجه بیشتر به این نکته مهم و اساسی، به دو عبارت کوتاه و بظاهر مشابه این دو، بار دیگر توجه و دقت داشته باشید. دکارت در آغاز رساله خود می‏گوید:
«میان مردم عقل از هر چیز بهتر تقسیم شده است. چه هرکس بهره خود را از آن‏چنان تمام می‏داند که مردمانی که در هر چیز دیگر بسیار دیر پسندند، از عقل بیش از آنکه دارند آرزو نمی‏کنند. و گمان نمی‏رود همه در این راه کج رفته باشند. بلکه باید آنرا دلیل دانست بر اینکه قوه درست حکم کردن و تمیز خطا از صواب، یعنی خرد یا عقل طبعا در همه یکسان است. و اختلاف آرا از این نیست که بعضی بیش از بعض دیگر عقل دارند، بلکه از آنست که فکر خود را به روشهای مختلف بکار می‏برند و منظورهای واحد درنظر نمی‏گیرند. چه ذهن نیکو داشتن کافی نیست، بلکه اصل آنست که ذهن را درست بکار برند. و نفوس هرچه بزرگوار باشند همچنان که به فضائل بزرگ راه می‏توانند یافت، به خطاهای فاحش نیز گرفتار می‏توانند شد. و کسانی‏که آهسته می‏روند اگر همواره در راه راست قدم زنند، از آنان که می‏شتابند و از راه راست دور می‏شوند بسی بیشتر می‏روند... عقل را چون حقیقت انسانیت و تنها مایه امتیاز انسان از حیوان است، در هرکس تمام می‏پندارم و در این‏باب پیرو عقیده اجتماعی حکما هستم که می‏گویند کمی و بیشی، در اعراض است و در هر نوع از موجودات، صورت یا حقیقت افراد بیش‏وکم ندارد.
و غزالی هم در رساله وعظیّه اش می‏گوید:هر کم‏خردی، از جهت کامل بودن عقلش، از خدای تعالی خوشنود است. در نتیجه خود را در آن حد می‏پندارد که بتواند همه حقایق را دریابد! که او به پندار خود، از توانمندان این میدان است. اما اینان در اثر این پندار نادرست، خود را به دریا زده و در نادانی و گمراهی غرق می‏گردند. (پورجوادی،56:1358)
اکنون بیان دکارت و غزالی را بار دیگر مورد دقت قرار دهید. حقا که هیچ ربطی به هم ندارند. منظور دکارت آن است که:
اوّلاً ـ همه انسانها توان درک و معرفت دارند و تفاوتها ناشی از این نیست که عقل یکی بیش از دیگری بوده باشد، بلکه از آن است که روشهای متفاوتی در پیش می‏گیرند. چه ذهن نیکو داشتن کافی نیست، بلکه اصل آن است که ذهن را درست به‏کار برند.
او این ادّعا را با دو دلیل همراه می‏کند:
ـ یکی اعتماد همه انسانها به عقل خود، که گمان نمی‏رود همه به راه کج رفته باشند.
ـ و دیگر اینکه بنابر عقیده اجتماعی حکما، کم‏وبیشی افراد یک نوع در عوارض آنها است. اما از نظر صورت نوعی و حقیقت جوهری تشکیک و تفاوتی در میان افراد نیست.
ثانیا ـ دکارت تلاش می‏کند که همه مردم را قانع سازد که مرعوب بزرگان قرار نگیرند. برای اینکه اشخاص هرچه بزرگوار باشند به همان نسبت در معرض خطاهای بزرگ هم قرار دارند. و اگر کسی با قاعده راه رود شاید بهتر از آنان که به شتاب رفته‏اند به مقصد برسد درصورتیکه همه سعی غزالی بر آنست تا مردم را از جرئت اندیشه بازدارد و به آنان نهیب زند که این زبون‏اندیشی است که به عقل خود اعتماد کنید و به قصد درک حقایق گام بردارید و سرانجام ندانسته غرق دریای جهل و گمراهی گردید. غزالی هشدار می‏دهد که از اینکه به عقل خود اعتماد داشته باشید، زیان خواهید دید. او در همه آثارش بر ناتوانی فکری و قصور بیشتر مردم تأکید دارد. دلیل غزالی در این‏باره از ادعایش جالب‏تر است او می‏گوید:
اشیاء جهان دارای حقیقت‏اند، برای درک حقیقت اشیاء هم راهی هست. و در وجود انسان، این توان هست که اگر با راهنما و مرشد بینایی برخورد کند، بیاری او بتواند این راه را بپیماید. اما راه دراز است و پرخطر و راهنما نادر و کمیاب. و لذا بیشتر مردم به این راه نرفته‏اند چون برای آنان مجهول بوده است. می‏بینیم که غزالی و دکارت کاملاً در جهت خلاف یکدیگر حرکت می‏کنند. غزالی مردم را از اندیشه ترسانده و آنان را وامی‏دارد که به قیّم ها پناهنده شوند و احساس بلوغ نکنند.
طبیعی است که نتیجه این دعوت، آن می‏شود که بعد از غزالی و ابن‏تیمیّه و امثال آنان فضای تلاش عقلانی تنگ شده، میدان و مجال برای مکتبهای خردستیز و اندیشه‏گریزی مانند اشعریت و تصوّف فراخ گردد. و توده مردم چشم براه مرشدان و منجیان در اسارت و تقلید باقی بمانند. چون همه‏جا دعوت به سکون است و تسلیم و تقلید. و اگر غزالی در مواردی سخن از ترک تعصب و تقلید می‏گوید فقط بخاطر تحقیر اسماعیلیان است و نه جدا مبارزه با تقلید. اگرچه گاهی در نکوهش تقلید بسیار هم جدی است اما چنانکه گفتیم او از این کلمه حق اراده باطل دارد.
چنانکه نتیجه دعوت دکارت هم روشن است. او راه را برای روشن‏اندیشی و روشن‏نگری باز کرد و آیندگانی مانند هیوم و کانت آنرا پی گرفتند و راه را برای اصالت و فردیت انسان باز کرده، تسلّط او را بر ذهن خویش و طبیعت فراهم ساختند. اینها بخاطر آن بود که این دانشمندان به مردم دل دادند تا در بکار گرفتن فهم خویش دلیر باشند و به خود جرأت اندیشه دهند. تا از ناتوانی در بکار گرفتن فهم خود بدون هدایت دیگران، که یک )نابالغی به تقصیر خویشتن(است، بیرون آیند. و دیگر هرکس و ناکسی نتواند ساده و آسان خود را به مقام قیّم ایشان برکشاند.
حال به اقتضای کدام منطق و معرفت، نه‏تنها اندیشمندان اسلامی، بلکه حتی رنه‏دکارت را متأثّر از سخنان عمیق و ژرف غزالی بدانیم؟ در یک کلام غزالی به راهی دعوت می‏کند که در آن برای اکثریت مردم، پرهیز از اندیشه و تن دادن به ابلهی و غفلت، مایه آبادانی دنیا بوده و سرمایه نجات اخروی بشمار می‏رود. درحالیکه دکارت کتابش را نه به زبان علمی آن روز (لاتین) بلکه به زبان فرانسه می‏نویسد، برای اینکه اذهان بی‏آلایش توده مردم را بیش از ذهن علمای بزرگی که در سیطره عقاید پیشینیان‏اند، آماده فهم و درک می‏داند. و تنها راه تعالی و رهایی را در آن می‏بیند که انسان بتواند درباره دنیا و دین خود، دست به اندیشه آزاد و انتخاب عقلانی و آگاهانه زند.
6- خروج غزالی از شک
غزالی تمام عمر در جست و جوی یقین گام‏ برمی‏داشت و برای دست یافتن به مقصود در تمامی‏ مکتبها و مذاهب اسلامی زمانش تفحص کرد و نهایت شور و شوق را در طلب مقصود به کار بست.اما آنچه نصیبش شد غرق شدن در گرداب‏ عمیق شکاکیت و رفتن در وادی سفسطه بود.تنها نیرویی که می‏توانست فکر این متکلم دیندار شکاک‏ را نجات دهد نیروی ماورای مادی بود،نه برهان و نه استدلال،و غزالی با پناه بردن به خدا و استغاثه به‏ او،از این نیرو یاری و مدد جست.بنا بر آنچه در «المنقذ»آمده وی به یاری خداوند از این مرحله‏ خارج شد و به حالت صحت و اعتدال بازگشت و ضروریات عقلی را مورد وثوق قرار داد،اما همین‏ اعتدال و یاری حق و شفا از بیماری شکاکیت،او را به ده سال عزلت و گوشه‏نشینی کشاند.غزالی به مدد هدایت الهی توانست راه را از بیراهه‏ بشناسد و به یقین مطلوبش واصل شود.او به‏ قلمرو تصوف وارد شد و کشف کرد که در طریق‏ تصوف مکان رویا رویی مستقیم با واقعیت وجود دارد و با آن می‏توان به حقیقت یقینی و اطمینان‏بخش دست یافت.به گفتهء خود اواین حالت(اطمینان و رسیدن به‏ یقین)نه با ترتیب دلیل و پس و پیش کردن کلمات، بلکه بر اثر نوری بود که خداوند در دلم افکند و این‏ همان نوری است که کلید بیشتر دانشهاست.و در ادامه می‏گوید:کشف رازهای هستی به مدد نور الهی باید انجام گیرد،زیرا این نور از سرچشمهء بخشش خداوند بعضی از اوقات برون می‏تراود و برای بهره‏گیری از آن باید در کمین نشست. بنا بر این وی تنها راه ممکن را برای وصول به این‏ آرامش،راه تصوف تشخیص داد که با ریاضت و تهذیب نفس می‏تواند ما را به مقصد برساند.چنان‏ که ملاحظه می‏شود وی حتی کسب دانشهای بشری‏ را از طریق الهامات الهی برای انسان ممکن‏ می‏دانست،ولی البته این الهامات اولا نصیب هر کسی نمی‏شود،تا آنکه خود فرد زمینه را آماده کند؛ و ثانیا در هر زمانی وجود ندارد بلکه در بعضی از زمانها بخشش الهی رخ می‏دهد. .(پورجوادی،83:1358)
7- خروج دکارت از شک
اشاره کردیم که دکارت در پی آن بود به تنهایی‏ روش علمی ارائه دهد که در همه علوم کاربرد داشته باشد و بتواند از آن طریق به وحدت در علوم‏ و علمی یقینی دست یابد.
وی بر آن بود که اگر می‏خواست بنای استوار و پایداری در علوم تأسیس کند لازم بود کار پی‏ریزی را از نو بنا کند.او برای این کار نیازمند به‏ روشی بود که هم نتایج ارزشمند بدهد و هم در مقابل ایرادهای شکاکان به خوبی قابل دفاع باشد، و بنا بر این به طور روشمند و منظم به جست و جوی‏ یقین پرداخت.
دکارت کارش را در سه مرحله انجام‏ داد:نخست،همان طور که گفتیم شک در تمامی‏ آراء قبلی.گام بعدی این بود که شک کند آیا در هیچ لحظه‏ای به راستی بیدار است و چیزی را به‏ حس درک می‏کند یا نه؟
مرحله سوم که بالاترین حد شک است آن است‏ که شیطانی خبیث نیت فریفتن او را دارد.وی در «تأملات»در این باره می‏گوید:فرض می‏کنم نه‏ یک خدای واقعی،بلکه شیطانی شریر و مکار تمام‏ جهات خود را در فریفتن من به کار برده است و فرض می‏کنم تمام رنگها و صداها،آسمان و زمین‏ و...اوهامی باشند که این شیطان برای صید خوش‏ باوری من از آنها استفاده کرده است و اصلا فرض‏ می‏کنم که حتی هیچ یک از حواس را ندارم و به خطا خود را واجد آنها می‏دانم.من سرسختانه بر این‏ فکر می‏ایستم و اگر از این راه نتوانم به شناخت‏ حقیقی برسم لااقل این توانایی را دارم که از حکم‏ خودداری کنم.(آشوری،229:1386)
"من فرض می‏کنم هر چه هر وقت به ذهن من‏ آمده،مانند توهماتی که در خواب برای مردم دست‏ می‏دهد،بی‏حقیقت است،ولی من برخوردم به‏ اینکه در همین هنگام که من بنا را بر موهوم بودن‏ همه چیز گذاشته‏ام،شخص خودم که این فکر را می‏کنم باید چیزی باشم،پس قضیهء)می‏اندیشم‏ پس هستم(قضیه‏ای استوار است."(صانعی،85:1382)|
همچنین می‏گوید:هر قدر این شیطان فریبکار مرا بفریبد،نمی‏تواند هرگز به من بیاوراند که در حالی‏ که فکر نمی‏کنم،دارم فکر می‏کنم و یا برعکس و با این حرف نتیجه می‏گیرد که:من فکر می‏کنم، پس هستم زیرا ما در حال شک کردن، نمی‏توانیم بدون اینکه وجود داشته باشیم،در وجود خود شک کنیم.
دکارت در ادامه کارش با آوردن براهین وجودی‏ شبیه برهان آنسلم،به اثبات خدا می‏پردازد و نتیجه‏ می‏گیرد که تنها به این علت تصوری از خدا دارد که‏ چنین خدایی وجود دارد و او را آفریده است.از آنجا که چنین خدایی خیرخواه انسان است و نگران‏ وضع عقلی و فکری انسان می‏باشد،تضمین‏ می‏کند که انسان از بیخ و بن به خطا نرود.
8- مقایسه میان شک غزالی و دکارت
نخست به موارد اشتراک در نحوهء شک و مراحل‏ مختلفش نظر می‏اندازیم تا ببینیم که مشابهت آن‏ نزد هر دو تا چه حد است:
1)آنچه زمینه‏ شکاکیت را در دو متفکر مورد بحث ما بسط داد، افکار آموخته شده در دوران مدرسه و تعارضات و اختلافات فیلسوفان و نرسیدن آنان به یک نتیجهء واحد بود.
2)عزلت و گوشه‏نشینی از نظر روحی‏ لازمهء شکاکیت هر دو بود.دکارت بعد از مسافرتها و مطالعهء کتاب عالم به شک افتاد و عزلت گزید، ولی غزالی به شک افتاد و مسافرت آغاز کرد تا به‏ عزلت و گوشه‏نشینی در غربت پناه برد
3)هر دو در حدود چهل سالگی که اوج کمال عقل است،به‏ شکاکیت دچار شدند.
4)هر دو غایت اصلی‏شان‏ رسیدن به یقین مطلق بود هرگز به عمد در شک‏ باقی نماندند.
5)شک آنها فقط در مرحله نظر بود و به زندگی عملی‏شان سرایت نکرد هر چند که در مورد غزالی می‏خوانیم که شک،او را دچار بحران‏ روحی نمود،واقعیت آن است که وی این شک را در مورد اعمالش در زندگی به کار نبست.
6-هر دو فیلسوف با بریدن بندهای تقلید در صدد در پیش گرفتن روش فکری مفید به حال خودشان‏ بودند.با این تفاوت عمده که غزالی برای یافتن‏ یقین از میان همهء علوم و طرق راه تصوف را برگزید،ولی دکارت از میان علوم به بداهت‏ ریاضیات یقین یافت و فقط می‏خواست که روش‏ ابتکاری‏اش در علوم به بداهت علم ریاضی و یقین‏بخشی قضایای آن باشد.
7)در مراحل شک‏ هر دو با بیان خطاهای حواس،به ویژه حس‏ باصره،به رد حسیات پرداختند.
8)آنها برای‏ رساندن شک به اوج خودش در ضروریات نیز تردید روا داشتند.
9)در بازگشت به سکون و طمأنینه،هر دو ضروریات را از بی‏اعتباری نجات می‏دهند،اما یکی به سکون فکری می‏رسد و دیگری به سکون و آرامش روحی.
10)منظور هر دو از شک،رها کردن ذهن از قید خطا و رسیدن به اصول حقیقی‏ علم است.
با بیان این مطالب مواردی از شباهت ظاهری‏ شک آن دو معلوم شد،لکن اینها مانع از جدایی‏ اصولی دو فکر نیست.شک دکارت بر پایهء روش و اصول علمی خاصی است که خود پایه‏گذار آن بوده‏ و معتقد است که در همهء علوم کاربرد دارد و رعایت‏ آن،یقین مطلوب را برایش حاصل می‏کند.شک او شک دستوری نیز خوانده شده که با به کار بستن‏ چهار دستور ابداعی خود،سیرش را طی می‏کرد. شک وی در ادامهء تحولات فکری رخ داد که ناشی از روحیهء حاکم بر افکار عصرش بود و می‏خواست که‏ پاسخ مناسبی به متفکران پیشین بدهد.موضوع‏ شک دکارتی عالم و همهء محتویات آن بود:وی‏ همهء تصورات موجود در ذهنش را که واقعیت عالم‏ هستی و حتی خدا را شامل می‏شود مورد تردید قرار داد تا همه را با محک عقل بسنجد و سپس سر جای‏ خودشان قرار دهد.
اما شک غزالی با بحرانهای روحی ناشی از تعارض بین عمل او و اعتقاداتش و میان روش‏ متکلمین و خواسته‏های دینی شروع شد.وی که‏ تا مدتی در جرگهء متکلمین بود و فلاسفه را انکار (به تصویر صفحه مراجعه شود) می‏کرد،در جایگاه جوینده‏ای واقعی،متکلم و فیلسوف و راه و هدفشان را مورد نقد و بررسی قرار داد و با وارد کردن ضربه‏هایی بر پیکر باطنیان راهش‏ را در تصوف صوفیان یافت.آنچه هدف شک وی‏ قرار گرفت داده‏های عقلی بود که با تردید در آنها، داده‏های قلبی را به اثبات رساند و یقینی بودن آنها را پذیرفت.
غزالی غایت و هدف از شک را بیرون آمدن از یقین برای رفاه و سودمندی دنیوی نمی‏دانست،او می‏خواست مسیری را بیابد که با آن به سعادت‏ اخروی و رضایت الهی واصل شود.اما دکارت‏ می‏خواست با نگاهی به عالم طبیعت استعدادها و نیروهای نهفته آن را کشف کند و حقیقت عقلی را در یابد.برای غزالی و دکارت خروج از شک هجرت‏ بود.غزالی از اندیشهء تیره و محدود کلام و فلسفه به‏ افقهای روشن و نا محدود عرفان و تصوف هجرت‏ کرد؛از شک و وسوسهء اهل مدرسه به آرامش و سکون اهل خانقاه راه سپرد.(شریف،51:1362)
اما خروج دکارت، خروج از افکار اسکولاستیک و قرون وسطایی حاکم‏ بر پانزده قرن تفکر انسانی و هجرت به افکار نو «ارغنون نو»پسند بود. شک دکارت چنان که خودش میگوید شک دستوری است یعنی او فرض میکند که در همه چیز شک دارد، اما شک غزالی یک شک واقعی است به گونهای که او را دچار یک بحران روحی کرده است. او خود میگوید: این بیماری شدت یافت و دو ماه طول کشید و من در این دو ماه به حکم حال در سفسطه بودم نه به حکم مقال...
شک دکارت از طریق تعقل و تفلسف حل شد در حالی که شک غزالی از رهگذر تضرع و تصوف. وی در ادامه جملهی پیشین مینویسد:... تا این که خداوند مرا از آن مرض شفا داد... و نجات از آن نه به وسیلهی تنظیم استدلال بل به خاطر نوری بود که خدا در سینهی من افکند.اگر چه غزالی و دکارت هر دو مجاهده‏ای عقلی را برای رسیدن به یقین شروع کردند،اندیشهء غزالی که‏ در محیطی با تفکرات و احساسات دینی رشد کرد، بیش از هر چیز رنگ دینی داشت و یقین را در توجه‏ به قلب انسانی و دل او یافت.حال آنکه دکارت که‏ در هوای ملایم ناشی از نسیم اصالت عقل قرن‏ هفده تنفس می‏کرد،یقین را در اندیشه و فکر انسانی می‏جست.این است که غزالی یقین‏ مطلوبش را در عرفان یافت و دکارت آن را در اندیشهء انسانی و رسیدن به هستی پیدا کرد.(www.aftab.ir)
منابع و مآخذ
1-    آیینه ‏وند، صادق ،شک و شناخت،ترجمهء المنقذ ، ، انتشارات امیر کبیر،1378
2-    پورجوادی،نصرالله،سلطان طریقت(سوانح زندگی و شرح آثار غزالی)،نشر آگاه،1358
3-    دکارت ، رنه ،اصول فلسفه،ترجمه ،منوچهر صانعی دره بیدی، انتشارات بین المللی الهدی،1382
4-    . دکارت، رنه، تأملات در فلسفه ی اولی، ترجمه ی دکتر احمد احمدی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، پاییز 1381
5-    شریف، م.م؛ تاریخ فلسفه اسلام، گردآورنده،نصرالله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم1362
6-    غزالی،محمد¬¬بن محمد،ترجمه مرتضی مدرس گیلانی،اخلاق غزالی یا کلید معرفت،نشرعطایی،1350
7-    غزالی،محمد بن محمد،ایها ¬الولد امام محمد غزالی،ترجمه باقر غباری،انتشارات      جهاد دانشگاهی، 1364
8-    کاپلستون،فردریک،تاریخ فلسفه، ترجمه آشوری،داریوش،جلد چهارم،انتشارات علمی و فرهنگی،1386
9-    کرسون، آندره، فلاسفهء بزرگ ،ترجمه عمادی، کاظم، انتشارات صفی علیشاه،1380
10-    همایی، جلال الدین ،غزالی نامه ،مؤسسه نشر هما،1368