موضوع: دین از نگاه کارل گوستاو یونگ و نقد آن
پژوهشگر: فرشته کیانی
زیر نظر استاد  دکتر حسینی شاهرودی
مقدمه
 کارل گوستاو یونگ یک متفکر عالی مقام است کسی که در سالهای آخر عمرش تاحدی به یک اسطوره تبدیل شد.وی روان پزشکی بود که از طریق کاوش در اعماق و اسرار روان آدمی،دانش بشری را به زوایای مبهم درون پیچیده ی انسان رهنمون داد.
مطالعه عمیق او بر ساخت شخصیت انسان ها،این نکته را روشن ساخت که تلاش برای تبیین و تغییر رفتار آدمی در قالب فرمول ساده ی محرک و پاسخ ،آنچنان که رفتارگرایان می پنداشتند،میسر نیست.
غفلت از درون انسان،روان شناسی را در تبیین پدیده هایی چون مراسم دینی و مذهبی،عرفان،کمال جویی آدمی و ذخایر گسترده معنوی ناتوان می سازد.
تبیین دقیق نظر یونگ درباره انتظار بشر از دین ،به فهم روان شناسی وی در عرصه روانشناسی دین بستگی دارد.روان شناسی دین از دیدگاه یونگ دانشی تجربی است که دین را از دیدگاه تجربی پژوهش می کندو بنا را فقط بر مشاهده پدیده ها می گذارد.
یونگ بر این باور است که امروز برای درک مسائل دینی شاید راهی جز روان شناسی وجود نداشته باشد.
یونگ می گوید تنها از خلال فهم روان شناختی و تجارب و عوالم درونی است که به دین راه می یابد. 
وی بر آن است که روان شناسی دین از اساس درباره ی خدا نیست،بلکه   درباره ی عقاید انسان درباره خداست.
یونگ دیدگاه خود را در باب دین و نیاز انسان به دین چنین بیان می کند:
دین یکی از قدیمی ترین و عمومی ترین تظاهرات روح انسان است و بنابراین واضح است که هرگونه روان شناسی که سرو کارش با ساختمان شخصیت انسان باشد لااقل نمی تواند این حقیقت را نادیده بگیرد که دین تنها یک پدیده اجتماعی و تاریخی نیست، بلکه برای بسیاری افراد بشر حکم یک مسأله مهم شخصیتی را دارد.
دین به معنای تفکر از روی وجدان و با کمال توجه درباره آن چیز قدسی و نورانی است.این چیز عبارت از یک نیروی محرّک یا یک اثری است که علت آن را نمی توان در عمل ارادی فرد پیدا کرد. علتش هرچه باشد،حالتی است که به انسان دست می دهد بی آنکه اراده ی او در آن دخیل باشد.
دین عبارت از یک حالت مراقبت و تذکر و توجه دقیق به بعضی عوامل مؤثر است که بشر عنوان قدرت قاهره را به آنها اطلاق می کند.می توان گفت اصطلاح دین معرف حالت خاص وجدانی است که بر اثر درک کیفیت قدسی و نورانی تغییر یافته باشد.
یونگ شرط حتمی و ضروری شفا یافتن بیماران عصبی و روانی را دینداری واقعی و ایمان و پایبندی به اعتقادات دینی معرفی می کند. اعتقاداتی که انسان در برابر آنها استقامت به خرج می دهد و تجربه دینی خود را تقویت می کند. به عقیده او افراد در برابر برخورد مستقیم با حالت دینی به طرز مؤثری حفظ و حمایت می شوند.
یونگ درباره واقعیت داشتن دین می نویسد: دین همان قدر واقعی است که گرسنگی و ترس از مرگ،و میان فعالیتهای معنوی انسان از همه قوی تر و اصیل تر است.
تعریف یونگ از روان  
روان از سه سطح مختلف تشکیل شده است: هشیاری،ناهشیاری شخصی،ناهشیاری جمعی  .
هشیاری: بخشی از ذهن است که در دسترس مستقیم فرد قرار دارد و شامل بازخوردهایی است که فرد از طریق آنها با دنیای بیرون سازگاری می یابد.
در زیر آن ناهشیاری شخصی است ،که منحصر به خود فرد است
ناهشیاری جمعی به تجربه شخصی بستگی ندارد و نمی تواند به طور فردی کسب شود .پس ناهشیاری جمعی لایه ای کهن از ذهن انسان است که در عمق روان مدفون شده است و تکرار غریزی و ناهشیار فرایندهای خیال پردازی های اولیه از آن نشأت می گیرد.و در میان تمام انسان ها مشترک است.
تفاوت های موجود در نظریه فروید و یونگ در مورد دین
کتاب توتم و تابو در برگیرنده نخستین فرض های فروید در مورد تشابهات موجود بین آیین های روان آزرده وار وسواسی و مراسم توتمی قبایل بدوی است.فروید بر اساس این تشابهات در هر دو کتاب آینده یک پندار و موسی و یکتاپرستی استدلال می کند که پدیده دین همانند نشانه های روان آزردگی است و به طور اخص به اضطراب های جنسی ناهشیار کودکان درباره والدینشان مربوط می شود.(عقده ادیپ)
یونگ تعریف فروید از دین را به عنوان روان آزردگی جنسی رد می کند.اگر ما بپذیریم که دین یک نوع روان آزردگی است این بدان معنا نیست که ما می پذیریم یک نوع روان آزردگی خاص است..
روان آزردگی علاوه بر داشتن معنایی منفی ،می تواند از طریق فرایند بازگشت،با گشودن عمیق ترین و خلاق ترین سطح نا هشیار ذهن،به نام ناهشیاری جمعی مرحله ای مثبت در رشد روانی باشد.بنابراین تعریف فروید از دین نه تنها به رشد یگپارچگی فردی  کمکی نمی کند،بلکه با خصومت جلو آن را می گیرد
کهن الگو
کهن الگو: یونگ محتویات ناهشیاری جمعی را کهن الگو نامید.
ابداع این مفهوم را به افلاطون نسبت داده اند.واژه کهن الگو به عنوان بیانی تفسیری از مثل افلاطون ،مبنی بر آنکه همه موجودات مخلوقاتی ساختگی هستند،اتخاذ شده است.
کهن الگوها سازمان دهندگان ناهشیار اندیشه های ما هستندو فقط بیانگر احتمال نوع معینی از ادراکات و عمل هستند و سبک مکرر شناخت را یکپارچه و منظم می سازند .ولی خود کهن الگوها فقط می توانند از طریق تظاهراتشان به مشاهده درآیند.منظور ما از آن کهن الگو آن است که خودش به تنهایی غیر قابل مشاهده است ولی دارای آثاری به نام تصاویر ذهنی و اندیشه های کهن است که تجسم فکری آن را ممکن می سازد.
خدا به عنوان یک شکل کهن الگو
منظور اصلی یونگ از مفهوم خدا آن است که خداوند یک کهن الگوست .در این دیدگاه یک صفتی خاص برای خدا قائل می شوند.صفتی که ویژگی همه کهن الگوهاست این صفت آن است که خداوند در مقام یک کهن الگو تجلی عمیق ترین سطح ذهن ناهشیار،یعنی ناهشیاری جمعی است.
آیا ادعای یونگ مبنی بر وجود شکل باستانی خدا در درون روان انسان می تواند وجود عینی خدا را اثبات کند؟ یونگ به این شکل پاسخ می دهد:وقتی من به عنوان یک روان شناس می گویم که خدا یک کهن الگوست منظورم آن است که یک تیپ(سنخ)روانی است. واژه تیپ از تیپوس به معنی وزیدن یا منقوش کردن است.
شایستگی روان شناسی به عنوان علمی تجربی فقط تا آنجاست که بر پایه پژوهش های مقایسه ای تعیین کند که آیا نمونه حک شده بر روی روان را می توان تصویر ذهنی خدا نامید یا نه؟؟ همانطور که کهن الگوی قهرمان وجود واقعی یک قهرمان را نفی یا اثبات نمی کند کهن الگوی خدا نیز در پی اثبات یا رد وجود واقعی خدا نیست.
خدا به عنوان محتوای کهن الگویی
محتویات کهن الگویی خدا چیزی جز تجربه روانی خدا را که آنها را خلق می کند،توضیح نمی دهند و در این حد آنها تنها موضوع اصلی مورد بررسی روان شناسی هستند.محتویات کهن الگویی خدا،همانند جلوه های عینی گرایش پیشینی (اصلی) انسان شکل خدا که به خودی خود ناشناخته اند فقط از طریق شیوه تجلیشان استنباط می شوند.مهم نیست که ممکن است در شکل گیری تصویرهای ذهنی از خدا ،تجارب فردی دخالت داشته باشند.
این تجربه ها اساساٌ جلوه های چیزهایی هستند که به طور مستقیم ظهور پیدا نمی کنند و فقط به همین خاطر است که محتویات کهن الگویی خدا تنها به شکلی نمادین ظاهر می شوند.نماد،شکل خاصی از تجلی محتویات خدا برای ارائه شکل خدا به حساب می آید.بنابراین زبان نمادین،زبان دین است،یعنی تنها زبانی که برای تجلی تجربه روانی بلاواسطه و قطعی فرد از خدا در درونش مناسبت دارد.
تمایزی که یونگ بین شکل کهن الگویی خدا و محتوای کهن الگویی خدا قائل بود ،به او اجازه می داد که خود را از پذیرش عقیده ی فروید مبنی بر روان آزرده بودن تصورات و خیالات مربوط به خدا دور نگه دارد.در حالی که محتوای خدا،بر تصورات حاصل از تجربه فردی بار می شود،همزمان یک استعداد روانی(پیشینی) ذاتی و مربوط به لایه ناهشیار را که جهانی و جمعی نیز مستقل از هرگونه تاریخچه شخصی است به واقعیت در می آورد.
این شکل کهن الگویی خداست، کهن الگویی خدا که در روان جریان دارد و پیش شرطی است که هر نوع بازنمایی نمادین از خدا با آن مطابقت دارد. اگر دین به طور پیوسته از تصاویر ذهنی پدر استفاده می کند این گواه بر ریشه ادیپی آن نیست،بلکه نشانه تحول هسته فوق شخصی و باستانی آن است.
ماهیت تجربه دینی
یونگ می گوید: دین گرایش خاصی از ذهن انسان است که در آن عوامل پویا به قدری زیبا و معنی دار نگریسته می شوند که باید مورد ستایش و مهر قرار گیرند. این گرایش از رفیع ترین و قوی ترین ارزش برخوردار است و حتی می توان گفت که به لحاظ روانی بسیار پر اهمیت و دارای شدت بسیاری است.
وی می گوید دین تکیه بر سنت و اعتقاد ندارد بلکه در کهن الگوها یعنی ملاحظه ای دقیق برآنچه جوهر دین را می سازد ریشه دارد. هر فردی دارای ذاتی دین گرایانه است،تکانه ای برای دین که کنشی روانی دارد و این گرایش ذاتی است که موقعیت و الگویی برای همه تصورات و فعالیت های دینی فراهم می آورد. در غیر این صورت این تعریف دین احتیاج به آن دارد که گرایش دینی،گرایش جمعی باشد.
مذهب عبارت از یک احتیاج عمیق و همگانی بشری است.
تجربه دینی تجربه ای چنان قوی است که تأثیرات روان شناختی عمیقی به جای گذاشته باعث دگر سانی شخصیت انسان و دگر گونی آگاهی می شود.ریشه دین وحی و مکاشفه است،پس ماهیت خدا در زبان روان شناختی،همه به ماهیت محتویات ناآگاهی جمعی بستگی دارد.
ارزیابی منتقدانه:
ادوارد گلاور که پیرو فروید است،نوشته های یونگ در مورد دین را گزافه گویی تلقی می کند و اضافه می کند که :تا آنجا که به گرایش دینی مربوط می شود،نظام یونگ از اساس غیر دینی است.
هیچ کس به این نکته که آیا خدایی وجود دارد یا نه توجهی نمی کند و یونگ از همه کمتر.تمام آنچه که ضروری است تجربه کردن یک بازخورد است که که به فرد کمک می کند تا زندگی کند. خیلی جرأت می خواست که یونگ نظام خود را در قرون وسطی ارائه می داد زیرا به خاطر ارتباطات کیمیا گرانه اش حتماً او را بی درنگ به آتش می کشیدند.
فیلیپ ریف می گوید : هم دین و هم علم ،اصول نظریه ی یونگ را سرگرمی قشر بی ارزش و فرهیخته ای می داند که بیش از حد به خود مغرورند.
انتقاد دیگر بر یونگ فروکاهش دین در حد امری روان شناختی است. اریک فروم بر این امر تصریح دارد :یونگ دین را تا حد پدیده ای روان شناسی پایین می آورد و در عین حال ناهشیار را تا حد پدیده ای دینی ارتقا می دهد.
پالمر نیز تقریباٌ همین دیدگاه را در مورد یونگ دارد و تحلیل روان شناختی وی را نوع خاصی از تقلیل گرایی به نام ”اصالت روان شناسی“ می داند که دین را صرفاٌ به پدیده ای ذهنی تقلیل می دهد.
دان کیوپیت نیز در انتقاد تند تری از روش یونگ می گوید: تردیدی باقی است یونگ دعوی علم دارد ،پس باید پرسید تا چه اندازه می توان آموزه های او را درباره روان ناهشیار جمعی و الگوهای کهن با روش علمی سنجید.آیا این آموزه ها به مفهومی واقعی است یا صرفاٌ توجیهی اساطیری برای این گزاره ی بسیار کم مجادله تر است که می گویداز آنجا که همه ادیان دستاورد اجتماعی انسان است و از آنجا که علم امروزی مرزی نمی شناسد،پس چیزی مانع راه نیست که هرکجا می خواهیم بگردیم و از منابع مختلف تغذیه کنیم؟آیا یونگ واقعاٌ چیزی بیش از این می گوید؟؟
منابع:
1_مایکل پالمر- فروید،یونگ و دین. مترجم:محمد دهگان پور،غلام رضا محمودی.چاپ اول. تهران انتشارات رشد 1385
2_احمد اردوباری- مکتب روان شناسی تحلیلی یونگ. چاپ اول. تهران.شرکت چاپ بهمن 1354
3_عبدالحسین خسروپناه- انتظارات بشر از دین.چاپ دوم.تهران.مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر 1382
4_برایان موریس- مطالعات مردم شناسی دین.مترجم:سید حسین شرف الدین،محمد فولادی.چاپ اول.قم 1383
5_کارل گوستاو یونگ- روان شناسی و دین.مترجم:فؤاد رحمانی.چاپ اول. تهران.انتشارات فرانکلین 1352
6_آنتونیو مورنو- یونگ،خدایان و انسان مدرن. مترجم:داریوش مهر جویی.چاپ اول.تهران.نشر مرکز 1376
7_مسعود آذربایجانی،سید مهدی موسوی اصل-درآمدی بر روان شناسی دین.انتشارات زیتون. قم 1385