عنوان: توحید در توکل و خوف رجاء
پژوهشگر: فاطمه سلطان زاده
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
خوف و رجاء
ترس از مقام حق و یا از عذاب قیامت که معلول انواع گناهان است دیده بان دل و محافظ وجود از افعال و اعمال زشت است و امید و رجاء نسبت به رحمت دوست شفیع نفس در پیشگاه حضرت حق است ،که هر چند آلودگی و گناهت زیاد باشد در صورت توبه به عرصه آمرزش میرسی که چیزی با کرم حق و عنایت یار برابر نیست. هر کس از معرفت بیشتری نسبت به حق برخوردار است خوفش بیش تر است خوف و رجاء دو بال ایمانند که مؤمن با این دو بال به سوی رضوان می پرد و امید و خوف دو چشم عقلند ، که با این دو چشم و عده و عید حق یعنی بشارت به بهشت و انذار از جهنم را تماشا میکند . امید هر عبدی را به جانب کرم میخواند و باعث حیات قلب و نجات دل از افسردگی است و خوف باعث مرگ شهوات و هوا های نفس رسول الهی صلّ اللّه علیه و آله فرمود:
مؤمن بین دو خوف است :خوف از گذشته به اینکه مبادا آنچه از عمر گذشت موافق رضای دوست نگذشته باشد ،و خوف از آینده که مبادا به هوا و هوس بگذرد و حاصل و ثمری برابر با میل یار ببار نیاورد. هر کس حضرت معبود را براساس خوف و رجای مساوی عبادت کند هرگز گمراه نمی شود و به امیدی که دارد به رحمت جناب یار میرسد ، چرا که امید زیاد به حالت خطرناک امن از عذاب و مکر میرسد و خوف زیاد به یأس از رحمت دوست می کشد و اضافه هر یک بر دیگری خطر عظیم است . خوف و امید هر کدام مسلک خاصی هستند و هر یک به کسی منسوب است؛ امید مسلک عاشق است و عاشق همیشه در این احساس است که معشوق چه وقت به آزار و عذاب عاشق راضی است . و خوف  مسلک زاهد است که مولای خود را به عنوان سلطان قهر اخذ کرده و از این جهت در جمیع حرکات و سکنات از او خائف و هراسان است که مبادا خلاف میل دوست واقع شود .
انواع خوف و رجاء: خوف دو نوع است 1- خوف ثابت 2- خوف معارض خوف ثابت که مر کوز در طبع است و به مقتضای آن ایتان اوامر و اجتناب از نواهی انجام می گیرد و مسامحه که از توابع رجاء است از او ناشی نه می شود و به سبب معارضه خوف با رجاء تزلزل و اضطراب به هم نمی رساند و این چنین خوف بدون شک مغفرت است . خوف معارض خوفی است که هر چند گاه معارضه با امید می کند و به سبب معارضه در اساس خوف تزلزل به هم می رسد ، امّا به ملاحظه مرجّحات خوف برگشت به خوف ثابت می کند و مانند خوف ثابت سبب
نجات می گردد .
 امید هم دو امید است : امید ثابت ، امید مسافر(غیر ثابت) امید ثابت از برای صاحب امید ملکه و فطری است و صفتی است راسخ و این امید موجب قوّت عشق
و محبّت نسبت به محبوب است . امید مسافر (غیر ثابت) در مرحله حال است وبه مرتبه رسوخ نرسیده واین امید مصّحح عجز و تقصیر و حیاست  با این معنی که دارنده آن به عجز و تقصیرش راه برده و دانسته که کفایت تمام مهمات فقط به دست حضرت اوست و جنابش وقتی در دنیا با بنده امیدوارش به نیکی معامله کند به طریق اولی معامله اش در آخرت با بنده اش بهتر و نیکوتر است  . حضرت امام صادق (ع) می فرماید: که خوف الهی رقیب دل و دیده بان دل است و محافظت
 می کند و نگاه می دارد نفس را از افعال و اعمال بد، رجاء و امیدواری رحمت حق ؛شفیع نفس است و به نفس می گوید :هر چند مخالفت حکم الهی موجب خسران و بعد از رحمت است اما خداوند تعالی کریم است و در اعلای مرتبه کرم و رحم است و گناه تو در جنب رحمت او قدری ندارد، خاطر جمع دارد . حاصل آنکه حق سبحانه و تعالی به وفور عفو و رحمت و شمول لطف و مکرمت که  مثمر رجا و امید است موصوف است .هم چنین بارگاه کبریا و جلال او به   جنود  قهر وسطوت که مورث خوف و بیم است مخفوف است . پس باید که در بندگان  امید و بیم یکسان باشد. هیچ یک بر دیگری زیاده نبوده باشد.  و امیدوار باش به رحمت او و امیدواری نه گمان بری که اگر نزد او آئی  به گناهان جن و انس  هر آینه بخشد و بیامرزد تو را.  ریشه های خوف ممکن است ترس از پروردگار سرچشمه های زیادی داشته باشد ولی ریشه های عمده آن سه چیز است.
1- معرفت خداوند هنگامی که آدمی در کنار اقیانوس خروشانی قرار می گیرد وحشتی به او دست می دهد نه از سر ضرر رسیدن به او بلکه موجود کوچک وقتی عظمت موجود بزرگی را درک کند هراسان می شود چنان که وقتی در برابر فرد شریف و بزرگی قرار می گیریم در خود ترس را احساس می کنیم چرا که درک اُبهت و شخصیّت او چنین اثری در ما به وجود می آورد . اگر فردی بلندای عظمت الهی و دریای خروشان سرمدی را درک نماید و در قدرت ،عزت ،شوکت و جبروت او غرق گردد و در وی اثر گذاشته و با ذکر و یاد خدا به لرزه می افتد . 2.ترس از عملکردها : پارسابان راستین نه تنها از عملکرد ها؛بلکه از عبادت های خویش هم وحشت دارند چه این که نمیدانند سرانجامشان چه خواهد شد وآنان میدانند که حق معبود را نمی توان ادا کرد.
3- ترس از عدالت پروردگار اگر فردی تمام عمر را عبادت کرده باشد؛خداوند می تواند برای یک معصیت او را عذاب کند؛چنان که در قیامت برای هر کس سه دیوان را می گشایند : دیوان نعمت ها؛دیوان عبادت ها و دیوان گناهان؛دیوان عبادت توان مقابله با دیوان نعمت ها را ندارد . اما دیوان معصیت ها بر شانه افراد سنگینی می نماید . این چنین است که افراد پاکدل و پارسایان روشن ضمیر به خاطر شناخت ،عدالت و عظمت کردگار و خطر های سخت رستاخیز از خوف
الهی بدن هایشان ضعیف و نحیف میگردد. آثار ترس الهی ترس از خداوند ،ثمره های فراوان دارد ولی از همه مهمتر دو اثر ذیل است
 الف)  پرهیز از گناهان خوف از پروردگار، عفت، پاکدامنی و پرهیز از گناهان را نصیب خدا ترسان می نماید و صیانت نفس را از مخالفت با خداوند به ارمغان
میآورد از این روی خوف؛همانند خالی بر گونه پارسایان پدیدار بوده و مدال افتخار آنان است.
ب) ایمنی از عذاب قیامت ترس از حق تعالی ؛سعادت آخرت و ایمنی از عذاب آن جهان را ره آورد دارد.
امیدوار بودن مؤمنان در کنار ترس داشتن:مؤمنان راستین همان گونه که از خداوند واهمه و ترس دارند، تنها به او امید دارند و از دل بستن به غیر او پرهیز دارند .
انواع امید: همان گونه که در زندگی دنیا امید ها دو گونه اند و سازنده و ویران گر ؛آرزوهای ویرانگر ، امید های آرمانی و ایده آل است که تحقق پذیر نیستند، یا آرزوهایی که بر اثر طغیان نفس ،شهرت طلبی و سلطه جویی صورت می پذیرد که در امور معنوی و اخلاقی نیز امید سازنده و ویرانگر وجود دارد. آرزوی سازنده، امید داشتن به خداوند جهان و دریای رحمت اوست، ولی آرزوهای ویرانگر آن است که دل و امید به غیر خدا باشد و از غیر حضرتش چشم طمع داشته باشد . بنابراین امیدوار بودن به لطف پروردگار بایستی همراه با عمل، برابر دستورات شریعت باشد . راهکارهای به دست آوردن ترس و امید :بعضی بزرگان عرفان و اخلاق راهکارهای مهمی را درباره به دست آوردن صفت خوف و رجاء
نمایانده اند که به نمونه های آن اشاره می شود .ضرورت غلبه خوف پیش از مرگ راه درست در خوف و رجاء تعادل است تا انسان به واسطه امید های زیاد به وادی آمال بی جا کشیده نشود و از سویی به واسطه خوف بسیار، به سوی ناامیدی گام بر ندارد از این رو باید ترس و امید همسان و متعادلی داشته باشد و لکن در مواردی ضرورت هر یک بر دیگری تقدم دارد چنانکه فیض کاشانی (ره)می فرماید:برای بنده پیش از رسیدن مرگ،غلبه خوف سزاوار تراست چرا که خوف تازیانه است که آدمیان را به عمل وا می دارد،آتش شهوت ها را فرو می نشاند و دوستی دنیا را سرکوب می کند،گنه کار مغروری که به عبادت پشت کرده ومرتکب گناه میشود و در عین حال امیدواری دارد، درباره چنین فردی،جزء داروی خوف نباید چیز دیگری به کار برد اما در هنگام مرگ چون دوران عمل پایان می یابد در آن زمان آدمی اسباب ترس را نمی تواند تحمل کند چرا که رگ دل او پاره  می شود لذا باید امیدواری او غلبه کند.
توازن بین خوف و رجاء:کمال انسانیت این است که بندگی خدا در تمام ابعاد وجود
انسان ظهور پیدا کند یکی از ابعاد وجودی انسان خوف است و کمال عبودیت اقتضا می کند که به عنوان عبادت در وجود انسان ظهور پیدا می کند ، از این رو این خوف حتی در معصومان (علیهم السلام)و کسانی که اصلا گناهی مرتکب نشده اند نیز وجود دارد. آنها با این که می دانند مورد آمرزش خدا قرار می گیرند اما به دلیل توجهی که به صفت قهاریت خداوند دارند، در حالاتی قهر خدا را می بینند و خودشان را فراموش می کنند، رجای آنها نیز در اثر توجه به صفات جمالیه خداوند است. البته در این مرتبه نیز ممکن است در وجود بعضی افراد خوف بیش از رجاء ظهور پیدا کند و یا بر عکس.کامل ترین افراد کسانی هستند که در وجودشان هر دو عامل خوف و رجاء درحد تعادل وجود داشته باشد.خوف و رجاء امری تشکیکی و ذو مراتب است و دارای حد نصابی است که مومن باید حداقل مرتبه آن را داشته باشد. اگر امید انسان به رحمت خداوند به گونه ای باشد که فکر کارهای او دیگر دخالتی در آن ندارد قدر رحمت خدا واسع است که همه را
 می آمرزد باعث می شود تا انسان گستاخ شود و از ارتکاب گناهان باکی نداشته باشد  این امید در واقع یک رجای کاذب است و واقعیّت ندارد زیرا خداوند براساس اعمال خود افراد، آنها را می  آمرزد  و به بهشت می برد و یا عذاب نموده  و به جهنّم می برد بنا براین به داشتن مرتبه ای از خوف که مانع از گناه می شود و نیز حدی از رجا که موجب انجام اعمال خوب می گردد واجب و لازم است . البته بین این دو عامل باید توازن برقرار باشد . اگر رجا طوری باشد که بر خوف غلبه کند و خوف کم شود به حدّی که دیگر انگیزه ترک گناه در انسان باقی نماند ، انسان مبتلا به گناه می شود که در آن هلاکت است . اگر خوف هم بیش از رجا باشد خطا است یعنی فرد نباید فکر کند که چون مرتکب گناهی شده است حتما خدا او را به جهنّم خواهد برد چنین فردی باید توبه کند وبا انجام کارهای خوب به رحمت و آمرزش خداوند امیدوار باشد .
نتیجه:انسانی که به خدا ایمان و اعتقاد حقیقی داشته باشد واو را با تمام وجود درک کند در مشکلات و سختی ها و در تمام مراحل زندگی بر او توکل  می کندو البته سعی و تلاش خودش می کند و میداند به درگاه کسی توکل کرده است که دست ناامیدی بر سینه ی او نمی زند. و از طرفی کسی که به خدا ایمان داشته باشد
 می داند که خوف و رجاء ملازم با یکدیگرند.              
فهرست منابع:
1- انصاریان، حسین، عرفان اسلامی جلد دوازدهم ، ناشر انتشارات پیام آزادی چاپ اول 1368
2- شهید مطهری، مرتضی توحید (مباحث جلسات بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان)  ، انتشارات صدرا چاپ سوم بها ر1374  
3- استاد مصباح یزدی، محمّد تقی، معارف قران(4و5 ) راه و راهنما شناسی درسهای
ناشر ، انتشارات مؤسسه ی اموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) چاپ دوم پائیز1379  
4- امام غزالی،ابو حامد،  کیمیای سعادت جلد دوم، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی     
5- امام غزالی، ابو حامد ،احیاء العلوم الدین، 3ربع مهلکات ترجمه موید الدین محمد خوارزمی
6-استاد سبحانی،جعفر،الهیات ومعارف اسلامی، ناشر: انتشارات شفق، تاریخ نشر1371