جنگهای توحیدی ائمه (ع)
طبق توحید کامل که شامل ربوبیت و ولایت تشریعى خداوند مى‏شود و بر اساس اذن تشریعى، که به ائمه معصومین(ع)در اعمال ولایت در جامعه داده شده است، روشن مى‏شود که بیشتر جنگهاى ائمه به خصوص على(ع) جنگ توحیدى بوده است همچنانکه بیشتر جنگهاى پیامبر اسلام جنگ توحیدى بود؛ یعنى تمام جنگهاى على(ع)علیه اصحاب توحید بود که توحید ناقص داشتند؛ یعنى با کسانى مى‏جنگیدند که توحید در ذات و صفات را قبول داشتند اما توحید در افعال را به طور کامل قبول نداشتند؛ یعنى ائمه معصوم با مخالفان ربوبیت و ولایت تشریعى خداوند مى‏جنگیدند و این سیره عملى ائمه مؤید این است که آنان موظف به تشکیل حکومت دینى در راستاى تحقّق توحید کامل بوده‏اند.
روایت توحید صدوق مؤید این ادعاست:
«إنّ أعرابیاً قام یوم الجمل إلى أمیرالمؤمنین(ع) فقال: یا أمیرالمؤمنین، أتقول إن اللّه واحدٌ؟ قال: فحمل الناس علیه، قالوا: یا أعرابی أما ترى ما فیه أمیرالمؤمنین من تقسّم القلب؟ فقال: أمیرالمؤمنین(ع): دعوه فإنّ الّذی یریده الأعرابی هو الذی نریده من القوم...»
«در جنگ جمل عربى بیابانى از حضرت على(ع) در باره توحید پرسید، مردم به او اعتراض کردند اما امام فرمودند: آنچه این عرب‏صحرانشین از آن مى‏پرسد همان است که ما از این مردم‏مى‏خواهیم.»
یعنى جنگ جمل یک جنگ توحیدى است و براى دعوت به توحید. با اینکه اصحاب جمل نماز خوان و مسلمان بودند و شهادتین مى‏گفتند اما حضرت ایمان آنها را توحیدى نمى‏داند، چون به توحید در ربوبیت و ولایت (مرحله تشریع و حاکمیت سیاسى) ایمان نداشتند؛ یعنى حاضر نبودند از کسى که خداوند فرمان به اطاعت از او داده بود، اطاعت نمایند. بنابراین، طبق این دیدگاه، توحید ناب و کامل با نبوّت و امامت معنا پیدا مى‏کند و کسى که امامت و ولایت ائمه را نپذیرد، توحید او خالص نبوده و ناقص است.
پس امامت و ولایت به عنوان رهبرى سیاسى و ریاست دین ودنیا، از لوازم اساسى توحید است و توحید بدون آن، به حد نصاب‏لازم نمى‏رسد؛ زیرا مرتبه خلوص توحید با پیروى تمام عیاراز فرمان خدا در اطاعت از امامت و نهادى که رهبرى جامعه را به‏دستور خدا در دست دارد، قابل تحصیل است که همان حکومت دینى است.
با این معنا، مفهوم حدیث امام رضا(ع) هم معلوم مى‏شود که‏فرمودند:
«کلمة لا إلهَ إلّااللّه حِصْنی فمن دَخَل حصنی أمِنَ مِن عذابی، قال: فلمّا مرّت الراحلة نادانا بشروطها و أنا مِنْ شروطها.»
یعنى امامت شرط توحید است.
و نیز سرّ اصول دین شمردن امامت در مذهب شیعه روشن مى‏گردد که در کنار توحید، باید نبوّت و امامت نیز وجود داشته باشد و گرنه ناقص است.
3) اذن تشربعی خداوند به فقهای واجد شرایط
مسأله امامت و ولایت تشریعى، یکى از اساسى‏ترین پایه‏هاى اسلام و توحید ناب است واز متن دین و توحید افعالىِ خداوند برخاسته است. بنابراین، نیاز همیشگى بشر بوده وحتّى در زمان غیبت نیز استمرار دارد. اما این نیاز مردم در زمان غیبت توسط چه کسى برآورده مى‏شود و چه کسى اذن تشریع براى پذیرش این مسند مهم را داراست؟
براى یافتن پاسخ، باید سراغ آیات و روایات برویم.
الف) آیات
روش عمومى قرآن در پرداختن به موضوعات گوناگون، ارائه رؤوس کلّى برنامه هاست تا مسلمانان با تأمّل و تدبّر در آیات قرآن ودر کنار هم چیدن آیات مختلف و با مراجعه به اهل بیت و تفسیرى که ایشان از قرآن ارائه مى‏دهند، نظر قرآن را در هر موضوعى به دست آورند. بنابراین در آیه‏اى از آیات قرآن صریحاً به موضوع ولایت فقها در زمان غیبت اشاره نشده است؛ همچنانکه صریحاً به ولایت امام على(ع) و دیگر امامان معصوم نیز اشاره نشده است اما با این حال سرفصل‏هاى اساسى حاکمیت سیاسى و ولایت و زمامدارى و شرایط والى و امام مسلمین را بیان کرده است؛ مثلاً قرآن کافران را از اینکه بتوانند زمامدارى جامعه اسلامى را به عهده بگیرند ممنوع مى‏سازد:
(...و لن یجعل اللهَ لِلْکافِرین عَلَى الْمُؤْمِنین سبیلاً).
یا اطاعت از فاسقان و گناهکاران را ممنوع ساخته است.
(وَ لا تُطِیعوا أمر المسرفین * الذین یُفسِدون فی الأرض و لا یصلحون)
یعنى والى و حاکم سیاسى مسلمین باید عادل باشد.
و در جاى دیگر، یکى دیگر از شرایط پیروى و اطاعت از دیگران را آگاهى کافى از حق‏مى‏شمرد:
(...أفَمن یهدی إلى الحقّ أحق أن یُتَّبع أمّن لا یهدی إلّا أن یُهْدى‏ فَما لَکُم کَیْف‏تحکمون).
یعنى در مقام مقایسه و سنجش دو فردى که از نظر ویژگى‏هاى لازم براى ولایت ورهبرى مانند کفایت‏  و مدیریت و عدالت هیچ کاستى ندارند اما یکى داراى فقاهت وکارشناسى دین است و دوّمى فاقد آن، کدامیک باید عهده‏دار ولایت شود؟ قطعاً اوّلى مقدم‏است.
ب) روایات
براى اثبات ولایت فقیه و اذن تشریعى فقهاى واجد شرایط در زمان غیبت، به روایات زیادى استدلال شده است که بررسى سند و دلالت هر یک از آنها نیازمند مبحث گسترده‏اى است که در کتابهاى مختلف و معتبر مطرح شده است.
اما با نگاهى کلّى به این روایات، مى‏توان گفت: هر چند این روایات از نظر سند، برخى صحیح و معتبر و برخى در میان فقیهان اسلامى مشهور و مقبول است ولى در اثبات مدّعى کارساز و کافى است.
از مجموع روایات مذکور استفاده مى‏شود که فقیهان جامع الشرایط داراى منزلت و جایگاه ویژه‏اى هستند؛ نظیر وارثان انبیا، امین پیامبران، جانشینان رسول خدا، دژهاى مستحکم اسلام، حاکم بر پادشاهان، حجت بر مردم از سوى امامان، حاکم و قاضى منصوب از طرف ائمه و غیره.
لازمه چنین القاب و اوصافى این است که چنین کسانى در غیاب معصوم، جانشینان او در تمام مسؤولیت هایش مى‏باشند. بنابراین در عصر غیبت، تمام مسؤولیت‏ها و وظایفى را که امام زمان(عج) از نظر امامت و ولایت سیاسى بر عهده دارند، به فقیه جامع الشرایط واگذار شده و مردم باید به ایشان مراجعه نمایند.
بنابراین، اذن تشریعى خداوند در زمان غیبت براى اعمال ولایت تشریعى به فقهاى واجدالشرایط داده شده است و تنها آنان حق اعمال ولایت و تشکیل حکومت دینى را دارند.
کلام صاحب جواهر نیز مؤید این ادعاست، ایشان مى‏فرمایند:
«فمن الغریب وسوسة بعض الناس فی ذلک بل کأنه ماذاق من طعم الفقه شیئاً...و لا تأمل المراد من قولهم انّی جعلته علیکم حاکماً و قاضیاً و حجةً و خلیفةً و نحو ذلک ممّا یظهر منه إرادة نظم الغیبة لشیعتهم فی کثیر من الأمور الراجعة إلیهم.»
ضمن اینکه استدلال عقلى هم مؤید این ادعاست؛ زیرا بر اساس استدلال عقلى:
اولاً: حکومت مستلزم دخالت در بخش‏هاى مختلف زندگى مردم و ایجاد محدودیت والزام سیاسى براى آنان است.
ثانیاً: اعمال حاکمیت و دخالت در سرنوشت مردم نیازمند حق حاکمیت و ولایت است.
ثالثاً: حاکمیت و ولایت بر مردم و حکمرانى بر افعال، اعراض و نفوس جامعه، از شؤون ربوبیت و ولایت تشریعى خداوند است و تنها با اذن و اجازه او تصرف و دخالت در حوزه منافع و حقوق شهروندان مشروع خواهد بود.
رابعاً: این اذن در مرتبه نخست به پیامبر گرامى و سپس به امامان معصوم(ع)داده شده است تا به تدبیر و امامت سیاسى جامعه بپردازد.
خامساً: در عصر غیبت، با توجه به ضرورت حکومت، اجازه حاکمیت باید به کسى که صالح‏تر از دیگران است و شایستگى بیشترى در امامت و رهبرى دارد سپرده شود و الّا ترجیح مرجوح یا نقض غرض و خلاف حکمت لازم مى‏آید که قبیح هستند.
نتیجه: چون فقیه جامع الشرایط فرد اصلح و شایسته‏تر است، در احراز ولایت و اعمال حاکمیت سیاسى بر دیگران مقدم است و اذن تشریعى خداوند متوجه اوست.
* نتیجه گیری کلی *
توحید، به معناى یگانه دانستن خداوند، داراى مراتبى است که مهمترین مراتب آن شامل توحید ذاتى، صفاتى و افعالى است. آنچه که در این تحقیق به مناسبت موضوعِ آن مورد توجه قرار گرفته است، توحید در حکومت مى‏باشد که زیر شاخه توحید افعالی است
توحید افعالى، با توجه به اقسام کلى افعالِ خداوند، به شاخه‏هاى مختلف تقسیم مى‏گردد که مهمترین آن، توحید در ربوبیت است. ربوبیت نیز داراى شؤون و مراتب مختلفى است که مهمترین آن، توحید در تشریع و توحید در ولایت و حاکمیت و توحید در اطاعت است.
ربوبیت تشریعى که همان توحید در تشریع است، مربوط به افعال اختیارى و اراده انسان مى‏شود به این معنا که تنها خداوند است که حق قانونگذارى براى انسانها را دارد؛ چون تنها اوست که به مصالح و مفاسد واقعى انسانها احاطه و آگاهى کامل دارد.
قسم دیگرِ توحید افعالى، توحید در ولایت و حاکمیت است که به دو بخش تکوینى و تشریعى تقسیم مى‏گردد. با توجه به معناى ولایت، که سرپرستى و حق سرپرستى است. توحید در ولایت؛ یعنى خداوند حق سرپرستى بر تمام موجودات و مخلوقات خود را دارد و اگر این سرپرستى که با تصرف او همراه است در طبیعت و با اسباب غیر عادى باشد ولایت تکوینى است که به ربوبیت تکوینى باز مى‏گردد و اگر تصرف و تأثیرگذارى خداوند بر افعال و رفتار انسانها باشد ولایت تشریعى است. بنابراین ولایت تشریعى خداوند؛ یعنى تصرف در افعال انسانها توسط کسى است که حق این تصرف را داراست که البته تحقّق این حق با پذیرش ولایت او توسط مردم و متابعت از خداوند امکان‏پذیر است که با توحید در اطاعت قابل اثبات است. بعد از تبیین ربوبیت تشریع و ولایت تشریعى و توحید در اطاعت، نوبت به ارتباط آنها با حکومت دینى مى‏رسد که روشن گردید بین توحید در ربوبیت و حکومت دینى ملازمه است.
زیرا ربوبیت تشریع همان جعل و وضع قانون است و ولایت تشریعى همان اجراى قانون الهى در زندگى انسانهاست و بهترین قانون بدون مجرى شایسته و برترین مجرى بدون قانونِ خوب، کار آمد نخواهد بود.
خداوند براى تحقّق عینى ولایت خود، باید تشریع خود را به آگاهى مردم برساند وسپس در جامعه اجرا نماید. این کار باید توسط واسطه‏اى میان خدا و مردم انجام شود، حال‏این واسطه چه کسى است، باید با اذن و معرفى خود خداوند باشد و خداوند این‏مسؤولیت را به‏عهده خلیفه خود قرار داده است. خلیفه الهى در درجه اول پیامبران‏هستند و در مرتبه بعدائمه معصوم و سپس در زمان غیبت معصوم به عهده فقهاى‏واجد شرایط مى‏باشد؛ یعنى‏پیامبر اسلام از خداوند مأذون است تا تشریع الهى رابراى مردم بیان کند و نیز اجازه‏دارد از طرف خداوند این قوانین را در جامعه پیاده کندوچون پیاده کردن قوانینِ خداوند، نیازمند ابزار مناسب آن است، خداوند شأن حکومت‏و ولایت را به او داده تا باتشکیل حکومت و به دست گرفتن ابزار لازم، نسبت به‏اجراى قوانین سیاسى و اجتماعى خداوند اقدام کند و چون اجراى تشریع الهى مربوط به‏تمام زمانهاست، بعد از او هم به‏مجرى قانون که مأذون باشد نیاز است که این اذن با استفاده‏از آیات و روایات مستفیضه ومتواتره، به ائمه معصوم منتقل شده و آنان نیز داراى‏شأن مرجعیت دینى و زعامت سیاسى‏هستند و در زمان غیبت نیز این مناصب بااستفاده از ادلّه عقلى و نقلى به فقیه واجد شرایط انتقال مى‏یابد.
سیره عملى پیامبران و ائمه(ع) نیز مؤید همین ادعاست؛ زیرا اکثر جهادها و مبارزات آنان براى تحقّق همین معنا از توحید بوده است.
بنابراین، اعتقاد به تمام مراتب توحید، به خصوص ربوبیت و ولایت تشریعى، بدون‏اعتقاد به حکومت دینى امکان‏پذیر نیست و حکومت دینى هم یعنى اجراى تشریع‏خداوند در جامعه توسط کسى که مأذون از طرف خداست. بنابراین، دیدگاه‏هاى‏دیگر که این معنا را بر نمى‏تابند و دین را از سیاست جدا مى‏دانند و اینکه حاکم‏چه کسى باشد یا چه قوانینى را اجرا کند را به رأى و قرار داد مردم مى‏دانند، مردوداست.
- منابع و مآخذ
• سید على خامنه‏اى، بررسى ابعاد حکومت اسلامى، حکومت در اسلام، مقالات سومین و چهارمین کنفرانس اندیشه اسلامى انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، 1367، ص‏30
• مصباح یزدى، محمد تقى، معارف قرآن(3 - 1) انتشارات مؤسسه در راه حق، ص‏23
• عسکرى، سید مرتضى، عقاید اسلام در قرآن (3 - 1) ترجمه محمد جواد کرمى، مجتمع علمى اسلامى، چاپ اول، ص‏150
• ملا صدرا، الشواهد الربوبیه، با حواشى حاج ملا هادى سبزوارى، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی انتشارات دانشگاه مشهد، 1346، ص‏351
• . سید مسعود معصومى، نگاه نو به حکومت دینى، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى
• جوادى آملى، ولایت در قرآن، مرکز فرهنگى رجاء، چاپ اول، 1367. ص‏215
• سروش، عبدالکریم، تحلیل مفهوم حکومتى دینى، دین و حکومت، انتشار رسا، ص‏170
• معرفت، محمد هادى، ولایت فقیه، مؤسسه فرهنگ انتشارات التمهید، چاپ اول، قم