عنوان تحقیق: قناعت
نگارنده : صفیه عظیمی رحمت آبادی
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
فهرست مطالب

چکیده
کلید واژه
تعریف قناعت
فواید ارزشمند قناعت
علل پیدایش قناعت
علاج علمی و عملی قناعت
ارکان زهد اسلامی
نتیجه گیری
چکیده
1- قناعت کردن با کفاف ، در زندگی از برنامه ها و خصلتهای پیامبران و امامان بوده است
2- قناعت سرمایه و بی نیازی بزرگی است که دارای آثار و برکات فراوانی در زندگی انسان است
3- از فوائد ارزشمند قناعت : تحصیل شخصیت ، عزت ، حریت ، بی نیازی ، آرامش ، موفقیت در کارها
4- عوامل پیدایش قناعت : ایمان به خدا ، اعتقاد به کفر و پاداش ، بی توجهی به دنیا ، رشد فکری و روحی
کلید واژه
زهد : خویشتن داری ، نزد صوفیه ، بر کنار داشتنی سالک خویشتن را از گناه و از هر چه غیر لازم و یا سبب دوری از خدا شناخته می شود، و بلکه دورلی گزیدن از همه ی مخلوقات و از تمام آنچه سبب تعلق با دنیا است ، حاصل و نتیجه ی مقام ورع
صبر : در اخلاق ،  پایداری در سختیها ، صبر یکی از فضائل اخلاقی است ،  مقاومت نفس در برابر هوی و هوس ، بازداشتنی انسان نفس خود را از شکایت  از جزع و ناله های درونی
طمع : آزمند،  حریص ، مرد بسیار آرزو، ، مرد طراح
عزت : عظمت و بزرگواری و ارجمندی و ارج و سرافرازی ، کرامت  ، بزرگی ، عزت
تقوی: پرهیزگاری ، ترس ، یعنی ترسیدن از حق تعالی،  دوری کردن  از حق است ، احتراز محرمات .
 قناعت
واژه قناعت  به معنای رضایت ،  خشنودی ،  محبوب بودن ، سازگاری قبول کردن آمده است و در اصطلاح قناعت عبادت است از اینکه  انسان بیش از هر چیز به  خداوند متعال  متکی بوده و به هر چیز در اختیار دارد خشنود و سازگار باشد و با عزت  نفس و آبرومندی  بسر برده و هیچ گاه  چشم داشتی با دیگران نداشته و از نداشتنی امور مادی و کمبودها اندوهگین  و حسرت زده نباشد  و یا می شود به طور خلاصه  گفت یعنی  اکتفا  کردن و راضی بودن  به اندک از متاع دنیا  این خصلت  نیز همانند « زهد»  در برابر حرص قرار دارد و به همان  اندازه که  حرص در تربیت  و تهذیب  نفس ، آثار  مخرب دارد ، قناعت  سازنده است یک انسان  قانع همیشه از دلی آرام  و طبعی بلند  برخوردار است  پیداست  که این دو ویژگی  تا چه اندازه  می تواند در تربیت و تعالی انسان  نقش داشته باشند . قناعت کردن  به کفاف ، در زندگی  از برنامه ها و خصلت های پیامبران و  امامان بوده است  هیچ کس  بدون برخوردار بودن از این  خصلت  نمیتواند  در مسیر تربیت  موفق باشد  قناعت گذشته از این که عامل تربیتی است  مرتبه بالایی از تربیت و تهذیب نفس است  که درمتون اسلامی  به آن توجه  فوق العاده شده است قناعت  سرمایه و بی نیازی بزرگی است  که دارای آثار  و برکات فراوانی در زندگی انسان  است . آثاری مانند سربلندی ، بلند نظری ، و سرافزای که می توانند  انسان را تا اوج  سعادت رهنمون شوند یک انسان قانع تنها در برابر خدای  خود اظهار تذلل و خضوع  می کند . هدف اصلی از تربیت اسلامی  هم چیزی جز این نیست  : جن و انسان را جز برای  این که خدا را بپرستند نیافریدیم  از آنجا که  بشر اجتماعی است و هرکس نیازمندیهای  مادی و معنوی فراوانی دارد که باید  در پرتو همکاری مردم با همدیگر  آنها را تامین  نمایند  . احتجاج  و پیدا کردن مردم به یکدیگر  و کمک  خواستن  از دیگران  منافاتی  با قناعت ندارد  و نیز باید  توجه داشت که قناعت  این نیست  که  انسان  در راه تحصیل روزی و تامین احتیاجات خود و عائله اش کار و تلاش نکند و درگوشه ای به حال انزوا بسر بردو خود وزن و فرزندانش در محرومیت و درمانگی زندگی کنند. زیرا این روش از نظر تحمل محکوم بوده و اسلام نیز آن را نکوهیده معرفی کرده است و کار کردن را برای تحصیل روی حلال بالاترین عبادت و مانند جهاد در راه خدا  دانسته و از سستی و تجمل بر مردم شدن و درمانده گذاشتن عائله سخت مذمت شده است
با توجه به آن چه بیان شد شخص با قناعت کسی است  که در عین اینکه  در راه تحصیل  کمالات  روحی و بندگی خداوند می کوشد  برای تامین نیازمندیهای  خود و عائله اش تلاش کرده وظائف فردی و اجتماعی خویش را به نحو احسن انجام می دهد و هر اندازه برایش فراهم شد به همان مقدار راضی و سازگار بوده و به آن چه در دست دیگران  می بیند  چشم طمع ندارد و اگر به چیزی از دنیا دست نیافت حسرت نمی خورد .
فوائد ارزشمند قناعت :
بدون شک قناعت یکی از فضائل اخلاقی است که دارای آثار مادی و معنوی فراوانی بوده و ثمرات و میوه های شیرینی  برای صاحب  آن به بار می آورد که قسمتی از آنها را بیان می نمایم : 1- عزت و سربلندی : یکی از فوائئ ارزشمند  قناعت  تحصیل شخصیت ، عزت سربلندی است زیرا همانطوری که طمع و چشم داشت با دیگران انسان را ذلیل و اسیر کرده  و مردم با چشم حقارت  با طمعکارمی نگرند فردی که  دارای قناعت  طبع و عزت نفس است  درنظر همگان عزیز و سربلند و با همت جلوه می کند  چنانکه  در روایت آمده  که عز من قنع و ذل من طمع 
2- حریت و آزادی : یکی از کمالات  انسانی حریت و آزادی فکری و روحی  و استقلال  اراده و تصمیم گیری است و همچنانکه  طمع سبب بردگی جاودانی است. چنانکه  علی ( ع) فرمود الطمع  رق موبر
3- بی نیازی  واقعی : فقر و احتیاج چیزی است که همه از آن نفرت دارند چنانکه  غنی  بودن و بی نیازی مورد علاقه  همه است و بسیاری از مردم  چون نیازی  را در جمع آوری ثروت  و امور مادی و تهیه تجملات می دانند لذا تا آن جا که توان دارد در تجمل آنها تلاش کنند،
 درصورتی که  همه می دانیم  هر اندازه انسان ا زاین امور  بیش تر بهره مند باشد  به خاطر حفظ و اراده آنها دائره احتیاجاتش زیادتر خواهد بود و تنها چیزی  که موجب بی نیازی  انسان می گردد قناعت و سازگار بودن  به اموری است که برای انسان فراهم شده و  احتیاجات  ضروری او برطرف می سازد  4- آرامش فکری  و آسایش خاطر : آسایش و راحتی روحی و جسمی از چیزهایی است که همه  خواستار  آن هستند  و هر کس برای  تحصیل  آن به نحوی کوشش می کند و بیش تر افراد سعی می کنند  که آسایش و راحتی خود را  با به دست اوردن  مال و کسب  مقام و  تجملات  زندگی  فراهم سازند و هرگاه موفق  نشدند  آنها را  بدست آورند  نگران شده و خود را بدبخت  می دانند درصورتی که  امور یاد شده  نه تنهاموجب  آسایش و راحتی  انسان نمی گردد  بلکه آنها  بیشتر موجب  ناراحتی  و سلب آسایش می باشد و آن چه  موجب آسایش و راحتی جسم و روح انسانی  است  قناعت  و بی توجهی به امور مادی دنیا است 
5- موفقیت  درکارهای نیک  : شکی نیست  که مشاغل  فراوان و مال زیاد ، اولاد ، ریاست و تلاش برای کسب  مواظبت  درنگاهداری آنها امکانات  و اوقات و فرصتهای زیادی را از  انسان گرفته و او را از بیشتر کارهای نیک باز می دارد ولی کسی  که دارای  صفت  قناعت  می باشد و به کمی از دنیا و آن چه  برایش فراهم است سازگار وخشنود است  قهرا از اوقات فراغت و فرصتهای زیادی برخوردار است
6- کمال روحی  و سعادت جاوید : ناگفته پیداست  که هدف از آفرینش  انسان و آمدن به این جهان  کمال فکری ،  اخلاقی ،  عملی اوست  چنانکه پیامبر ( ص) می فرماید : من برانگیخته شده ام که فضائل اخلاقی را کامل گردانم  و برای رسیدن به  سعادت جاودانی  آخرت و حیات ابدی  آفریده شده و با پرهیز از گناه  و هوسرانی و انجام  اعمال نیک  و بندگی خداوند  و تهذیب  نفس  به چنین کمال و سعادت جاودانی آخرت  نائل  م یگرداند.
علل پیدایش قناعت : 1- ایمان کامل به خداوند :کسی که واقعا  معتقد باشد  که روزی دهنده نیرومند خداست و باور داشته باشد که هر کس  تقوی پیدا کند  خداوند برایش گشایش  قرار می دهد و از جائی که گمان ندارد برایش روزی می رساند  بلی در اثر اعتقاد به خدا و باور داشتن دین  حقایق  انسان قانع می گردد
 2- اعتقاد به کفر وپاداش : هر گاه انسان  معتقد باشد که این جهان  مقدمه برای جهان  دیگر و  محل تامین  سعادت آخرت است  و نه تنها  مال و ریاست  و تجملات دنیا  موجب  کمال انسان و سعادت آخرت  نمی گردد  بلکه گاهی در اثر  گرفتاری به آنها و مسئولیت های ناشی از ناحیه آنها انسان را ازکمال  و سعادت  آخرت باز می دارد و از پاداش های آن جهان محروم و در دام کیفرهای آن گرفتار می سازد
راه معالجه  حرص و تحصیل صفت  قناعت این است که :
علاج علمی : خوبی و شرافت و عزت نفس و فضیلت  آزادگی  را که  در قناعت  نهفته است  به یاد داشته باشد و بدی و پستی و تحمل  خواری و ذلت و پیروی از شهوت و هوای نفس را متذکر باشد و بداند هر که عزت  نفس را بر شهوت شکم  بر نگزیند کم عقل  و ناقص الایمان است . پس  توجه کند  که گرد آمدن  مال و ثروت چه آفات  دنیوی و عقوبت  های اثروی در پی دارد و بیندیشد که بزرگان خلق و شریفترین و عزیزترین آدمیان  یعنی پیامبران و پیروان  پارسای آنان  چگونه  به اندکی از دنیا  قناعت  و شکیبایی کردند.  2- علاج عملی :  این است  که در امر معیشت  میانه روی پیش گیرد  و تا آنجا  که ممکن است درهای مخارج  را ببندد و به قدر ضرورت  اکتفا کند زیرا  کسی که خرجش زیاد باشد  بر قنعات برای او ممکن نیست پس اگز  تنها و  منفرد است به جامه  درشت و ارزان و به هر غذایی که به دست آید  قانع باشد
علاج حرص و ستایش میانه روی:  خداوند  روزی بنده  مومن خود را در جائی که گمان و انتظار ندارد  می رساند مطلب دیگر این است  که انسان  در معیشت  ودمال دنیا  نباید به بالاتر از خود نگاه کند بلکه  بیش تر از خود بنگرد ،  که شیطان  نظر  هر کسی را در امر دنیا  به بالاتر از خود متوجه می سازد  و به او می گوید  در طلب  دنیاکوتاهی و سستی مکن  که مالداران  تنعم و خوشگذرانی می  کنند  و خوراکیهای لذیذ می خوزند  و جامه های نیکو می پوشند  و در کاردین چشم آدمی را به  پست تر از خود می گشاید و می گوید : چرا به خود تنگ و سخت  می گیری و این قدر از خدا می ترسی و حال آن که فلانی از تو عالم تر و از خدا نمی ترسد  ابوذر  ( رحمه الله علیه ) گفت : « خلیل من رسول الله  مرا سفارش کرد که در امر دنیا  پائین تر  از خود بنگرم  نه به بالاتر  از خود »
از امام علی ( ع ) سوال شد  ما آنان را حیات طیبه  و پاکیزه خواهیم داد ،  منظور چیست
فرمود : « مقصود  قناعت و رسیدن به روحیه خرسندی است 
تفاوت قناعت و زهد
قناعت یعنی اکتفا کردن  به کم تر از حد نیاز و زهد  یعنی اکتفا کردن بر کم ، و این دو  معنایی نزدیک  به هم دارند ولی قناعت  را به اعتبار راضی بودن  نفس و زهد  را به اعتبار  حظ و بهره نفس  اطلاق می کنند، هر زهدی  که از غیر قناعت حاصل آید  تظاهر به زهد است نه زهد و لذا گفته اند که فناعت  اول زهد است ، یعنی انسان ابتدا باید  نفس خود را سرکوب کند  و به قناعت  وا دارد تا دستیابی  به زهد آسان  شود . قناعت در واقع همان غنی و بی نیازی است  و همه مردم  از دو جهت فقیرند  : یکی  به جهت فقر و بی نیازی  که به خداوند دارند ، همانگونه  که فرمود ای مردم شما نیازمند  به خدا هستید و خداوند  بی نیاز  ستایش شده  است  
و دوم به جهت  نیازمندی های بسیاری  که دارند و خداوند اهل حاجتشان را برآورده ساخته است کسی که بین  بی نیازی از دنیا و بین  بی نیاز شدن  بوسیله آن مخیر است مانند کسی می باشد که بین مالک بودن و برده بودن  یا ضعیف و قوی بودن و یا زنده  و مرده  بودن مخیر می باشد پس هر کس بی نیازی به وسیله  دنیا را برگزید و بسوی آن  رفت در حکم  برگزیدن مملکویت و ضعف  و مرگ  مرض می باشد اما معنای زهد  ترک کسب  و کار نیست . چرا که این فکر  موجب خرابی عالم و ضدیت  با خداوند  در تدبیرات  و مقهورات او است  . زهد از یک جهت صبر است و از جهت دیگر سخاوت و سخاوت دو قسم است  : یکی سخاوت بر آنچه در دست انسان است  و دیگری سخاوت به معنای توجه نکردن به آنچه  دیگران دارند دومی بهترین نوع سخاوت است و زهد در حقیقت  حاصل نمی شود مگر برای کسی که دنیا و عیوب آفات  آن رابشناسد و آخرت  و نیاز خود  بدان  را نیز بشناسد و لذا علم  و معرفت برای انسان لازم است
ارکان زهد اسلامی : 1- اعتماد به خداو اخلاص کامل
زهد آن است که به مرحله ورع ،  یقین ، رضا و تسلیم رهنمون  گردد واگرازدایی آدمی کاسته شود ، انسان به خاطر  این نقصان متاسف  نشود و نیز دارایهای دنیوی  وی را مغرور نسازد .
2- اجتناب از محرمات و پرهیز از شبهات : زهد  بر سه گونه است : زهد واجب ،  زهد مستحب،  زهد مذموم
اولی در برابر محرمات در برابر مباحات ، و سومی درمورد بهره مندی های ضروری زندگی است .
3- پرهیز از آرزوهای ناصواب ، آرزو نیروی محرک زندگی است ولی در این باره دو مساله حائز اهمیت است که  عبارتند
الف ) موضوع  آرزو و ب) محدوده آرزو
نتیجه  گیری
در واقع  قناعت ملکه ای است برای نفس که موجب  اکتفا کردن  از مال به قدر حاجت و ضرورت است ، بدون اینکه در طلب زیاده برآن سعی کند و خود را به رنج و تعجب افکند ، و این صفت فضیلتی است که اکتساب  دیگر فضائل   به آن بستگی دارد و فقدان آن  آدمی را به بدی ها و رذائل اخلاق می کشاند و آن وسیله ای است برای وصول  به مقصد و حتی بزرگترین وسیله است  برای تحصیل سعادت ابدی
منابع و ماخذ
1- زهد اسلامی ? سید محمد شفیعی مازندرانی
2- اصلها و عرصه ها در نهضت خدمات رسانی ? علی نهاوندی
3- کرانه سعادت ? علامه راغب اصفهانی ( ره )
4- علم اخلاق اسلامی ? ترجمه دکتر سید جلال الدین  مجتبوی
5- اخلاق اسلامی ? ترجمه  غلام  حسین رحیمی اصفهانی