موضوع تحقیق: عبرت آموزی و تربیت از دیدگاه قران و نهج‏البلاغه
 محقق: فاطمه سلطان زاده
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
مقدمه:

عبرت واژه‏اى است که در قلمرو تربیت کاربرد گسترده‏اى دارد. همه ادیان الهى و مکاتب تربیتى، پیروان خود را به درس‏آموزى از سرگذشت پیشینیان و مقایسه موقعیت خود با آنان دعوت مى‏کنند. اسلام نیز به طور گسترده مسلمانان را به سیر در آفاق و انفس، تؤام با تفکر و اندیشه در سرگذشت دیگران فراخوانده است. شکى نیست که این فراخوانى به دلیل تأثیر چشمگیرى است که بر عمل و رفتار انسان داشته است.
قرآن کریم هفت بار کلمه «عبرت» و اعتبار را به کار برده و اهل بصیرت را بر آن ترغیب کرده است:
فَاعْتَبِروُا یَا اُولِى الاَبْصَارِ
پس عبرت بگیرید اى صاحبان چشم.
قرآن در جاى دیگر هدف از بیان داستانها و وقایع تاریخى را عبرت‏پذیرى مى‏داند:
لَقَدْ کَان فِى قِصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاِوُلِى الالْبَاب.2
درسرگذشت آنان درس عبرتى براى صاحبان اندیشه بود.
حضرت على(ع) که خود قرآن ناطق است با اشاره به برنامه عبرت‏آموزى قرآن، چنین مى‏فرماید:
تَدَبَّرُوا آیَاتِ الْقُرْآنِ وَ اعْتَبِرُوا بِهِ فَإِنَّهُ اَبْلَغُ الْعِبَرِ.3
در آیه‏هاى قرآن بیندیشید و به (وسیله) آن پندگیرید،زیراکه آیات قرآن رساترین عبرتهاست.
درباره عبرت چندین سؤال مطرح است: 1. عبرت چیست؟ 2. آیا عبرت روش تربیتى است؟ 3. در صورت روش بودن، روش خودتربیتى است یا دیگرتربیتى؟ 4. حوزه کاربرد آن کجاست؟ 5. رابطه آن با مبنا، هدف و اصل تربیتى چگونه است؟ 6. نقش آن در تربیت چیست؟ 7. منابع و شیوه‏هاى عبرت‏آموزى کدامند؟
کلید وا‍زه ها:
عبرت‏پذیرى ، عَبَر ، روش تربیتى، اصل تعقل و تفکر، کلید بصیرت ، انتقال تجارب، عبرت چراغ راه آینده ..
عبرت چیست؟
عبرت بر وزن فِعْلَه از ریشه «عَبَر» است که به معانى مختلفى چون: تفسیر کردن، سنجیدن، عبور کردن، تعجب کردن و غیره آمده است. وجه این معانى، انتقال از حالى به حالى دیگر است، چنانکه راغب اصفهانى در «مفردات» مى‏گوید: «اَصْلُ العِبَرِ تَجَاوُزٌ مِنْ حَالٍ اِلَى حَالٍ».4 اگر نگوییم در تمام معانى، دست‏کم در بیشتر آنها نوعى جابجایى و انتقال قابل درک است. در عبرت و اعتبار نیز همین معنى مشاهده مى‏شود، چرا که اهل لغت، این دو را به معناى پند و اندرز گرفتن5 ذکر کرده‏اند، و در پند و اندرز، انسان از نقل یک سخن و یا جریان تاریخى به معنایى ماوراى آن منتقل مى‏شود و در اثر آن، حالتى خاضعانه و خاشعانه در برابر حق، براى او پدید مى‏آید.
راغب، عبرت را چنین معنا مى‏کند:
الاِعْتِبَارُ وَالعِبْرَةُ [هِىَ] الْحَالَةُ الّتِى یَتَوَصَّلُ بِهَا مِنْ مَعْرِفَةِ الْمُشَاهَدِ اِلَى مَا لَیْسَ بِمُشَاهَد.6
عبرت حالتى است که در آن معرفت ظاهرى و محسوس، سبب درک معرفت باطنى و غیرمحسوس مى‏گردد و انسان از امور مشهود به امور نامشهود منتقل مى‏شود.
گاهى دیگران زمینه‏ها و مقدماتِ بوجود آمدن چنان حالتى را براى فرد فراهم مى‏کنند. مثلاً مربى تربیتى با قصد عبرت‏آموزى، تربیت‏آموزان خود را به دیدن برج وباروها، کاخهاى سلطنتى، مقابر و زیارتگاهها ببرد که در این صورت یک روشِ دیگر تربیتى است و مى‏توان آن را روش «عبرت‏دهى» یا «عبرت‏آموزى» نام نهاد. در این روش، کار مربى نشان دادن آیات و نشانه‏هاست و این فراگیرنده است که باید از لابلاى پدیده‏ها که آیات الهى هستند، عبور کرده به اعماق آنها دست یابد، چرا که آیات، رموزى هستند که همواره به چیزى فراتر از ظاهر خود دلالت دارند. در این روش کشف این رمزها به عهده خودِ فراگیرنده است.
امیرالمؤمنین(ع) در تربیت فرزند خود از همین روش استفاده کرده و در نامه‏اى به امام حسن(ع) مى‏فرماید:
... یا بُنَىَّ انّى قَد اَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیَا وَ حَالِهَا، وَ زَوَالِهَا وَ اِنْتِقالِهَا، وَ اَنْبَأتُکَ عَنِ الآخرةِ و ما أُعِدَّ لاِءَهْلِهَا فِیهَا، وَضَرَبْتُ لَکَ فِیهِمَا الاَمْثالُ، لِتَعْتَبِرَ بِها و تَحْذُوَ عَلَیها.7
پسرعزیزم! من تورا از دنیا و تحولات گوناگونش و نابودى ودست به دست گردیدنش آگاه کردم و از آخرت و آنچه براى انسانها در آنجا فراهم است اطلاع دادم و براى تو از هر دو مثال زدم تا به آن پندپذیرى و براساس آن در زندگى گام بردارى.
اصل مهمى که بر این روش حاکم است، اصل تعقل و تفکر است. چرا که بدون این اصل، شنیدن حوادث تاریخى و دیدن آثار گذشتگان، معنا و محتوایى به‏دنبال ندارد، بلکه آثارِ بى‏روحى است که بى‏هدف از برابر انسان مى‏گذرد، بدون آنکه معنایى را در ذهن پدید آورد.
اگر این احساس ظاهرى، با تأمل و اندیشه درونى همراه گردد، اعتبار و بینش را به دنبال خواهد داشت و مصداق این کلام على(ع) خواهد شد که:
تَفَکُّرُکَ یُفِیدُکَ الاِْسْتِبصارَ وَ یَکْسِبُکَ الاِْعْتِبارَ.8
فکر کردن به تو، بینایى و عبرت گرفتن مى‏بخشد..
حوزه کاربرد این روش
قلمرو کاربرد این روش، همه دورانهاى زندگى انسان بجز کودکى است.9 چرا که درک عبرتها، نیازمند عقلى سلیم، چشمى بینا، دلى بیدار و در یک کلام قدرت شناختى بالاست.10 و انسان هر چه از نظر سنى بالاتر مى‏رود، معمولاً دامنه شناخت او گسترده‏تر و از خصوصیات فوق بیشتر برخوردار مى‏گردد. از این رو، به‏کارگیرى این روش در هر یک از مراحل رشد، قواعد و خصوصیاتى دارد که به‏طور اختصار به آنها اشاره مى‏شود:
1. در اواخر مرحله کودکى، رشد شناختى کودک ضعیف است. در مورد هر شیئى یا موقعیتى فکر او بیشتر به اجزاء متوجه است، اما نمى‏تواند این اجزاء را به صورت کل آن دریافت کند، از این رو براى عبرت‏دهى به کودک، هم باید تک تک اجزاء یک جریان عبرت‏آموز را به کودک نشان داد و هم باید رابطه اجزاء با یکدیگر و نیز حصول نتیجه را براى وى توضیح داد، مثلاً براى اینکه کودک از حادثه‏اى عبرت بگیرد و از ارتکاب کار خلافى که دیگرى انجام داده ـ و این حادثه ناخوشایند را براى او حاصل نموده است ـ دورى جوید، مى‏توان، نتیجه نامطلوبى که از کار فرد خطاکار به دست مى‏آید در معرض دید وى قرار داد و سپس رابطه آن نتیجه نامطلوب را با کار خطا مشخص کرد و آنگاه نتیجه‏گیرى کرد که اگر تو هم چنین خطایى را انجام دهى، مثل آن فرد باید منتظر چنین پیامد نامطلوبى باشى.
2. در هفت سال دوم و مرحله دبستانى، در رشد فکرى کودک تغییر و تحول چشمگیرى پیدا مى‏شود و منطق او به مسائل عینى گرایش پیدا مى‏کند. کودک در این مرحله به دستکارى علائم و نشانه‏ها مى‏پردازد. ارتباط بین اجزاء را مى‏سنجد و از این طریق، وضعیت پدیده‏هاى گوناگون را تبیین و از آنها نتیجه‏گیرى مى‏کند. براى عبرت‏آموختن به چنین فردى باید اجزاء عینى یک جریان را در معرض دید وى قرار داد، به ارتباط بین اجزاء، اشاره مختصرى کرد و نتیجه‏گیرى رابه خود وى واگذار نمود. مثلاً در همان مثال قبل اگر کودک از کار خطا و نیز به‏دنبال آن از نتیجه آن و ارتباط بین آن دو خبردار شود، خودش نتیجه مى‏گیرد که: «اگر من هم چنین خطایى را انجام دهم. مثل او باید منتظر چنین پیامد نامطلوبى باشم».
3. در مرحله نوجوانى که همزمان با بلوغ شرعى است، رشد شناختى و ادراکى نوجوان اوج مى‏گیرد و از واقعیات عینى و محسوس، به امور انتزاعى و ذهنى منتقل مى‏شود. نوجوان مى‏تواند به تهیه و تنظیم فرضیه‏هاى ذهنى بپردازد. و هر مسأله‏اى را به صورت اصولى و منطقى آن بررسى کند. او مى‏تواند مسائل مجرد و انتزاعى را تجزیه و تحلیل نماید و به نتایجى منطقى دست یابد. چنین فردى، براى عبرت گرفتن از حوادث، کافى است که از پیش‏درآمد فوق خبردار شود. آنگاه به تجزیه و تحلیل، کشف روابط و علل و در نهایت نتیجه‏گیرى آن بپردازد و آن را به عنوان تجربه‏اى در کنار تجارب زندگى خویش ثبت کند.11
از این دوره به بعد، هر چه سن بالاتر رود و به مراحل سنى بالاترى برسد، بر تجارب او افزوده مى‏شود و همین تجارب،او را ورزیده و کارآزموده‏تر مى‏کند. به‏طورى که با دیدن یا شنیدن بسیارى از امور، به درک حقایق بسیارى در وراى آنها نائل مى‏گردد.
از آنچه گذشت، معلوم مى‏شود که گستره به‏کارگیرى روش عبرت، در مراحل اولیه زندگى تربیت‏آموز، کمتر است. چرا که دایره درک کودک کمتر است، و هر چه بر سن کودک افزوده مى‏شود و کودک به مراحل بالاترى مى‏رسد، دامنه کاربرد این روش، گسترده‏تر مى‏گردد.
پیامدهاى تربیتى عبرت
تأکید نسبتا فراوان قرآن و روایات بر سیر و سفر و خواندن سرگذشت اقوام و ملل و گرفتن عبرت از آنها، به دلیل آثار تربیتى فراوانى است که این مسأله به‏دنبال دارد. در این بخش به پاره‏اى از این آثار اشاره مى‏شود.
1. عبرت، کلید بصیرت
یکى از مهم‏ترین مقاصد تربیت آن است که انسان به درجه‏اى از درک و بصیرت برسد که بتواند از ظواهر امور بگذرد و به باطن آنها بنگرد. از محسوسات و مشهودات عبور کند و به معقولات برسد، و قدرتى فراگیر براى سنجش و اندازه‏گیرى، تجزیه و تحلیل، حل و فصل امور و انتخاب و تصمیم‏گیرى در ابعاد مختلف زندگى به‏دست آورد. عبرت راهى است که مى‏تواند انسان را به این مقصد تربیتى برساند و شاید مهمترین اثر تربیتى عبرت، همین باشد. امیرالمؤمنین(ع) در کلام خود بر این اثر عبرت تصریح کرده چنین مى‏فرماید:
مَنِ اعْتَبَرَ اَبْصَرَ وَ مَنْ اَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَن فَهِمَ عَلِمَ.12
کسى که عبرت آموزد، آگاهى یابد و کسى که آگاهى یابد، مى‏فهمد و آنکه بفهمد، دانش‏آموخته است.
و در جاى دیگر مى‏فرمایند:
رَحِمَ اللّهُ اُمْرَئً تَفَکَّر فَاعْتَبَرَ وَ اعْتَبَر فَأبْصَرَ... .13
خدا رحمت کند کسى را که بیندیشد و سپس پند پذیرد، و اندرز گیرد و سپس بینا گردد... .
نتیجه به دست آمده از این دو کلام این است که تفکر زمینه‏ساز عبرت است و عبرت زمینه بصیرت را فراهم مى‏آورد. آن حضرت در سخنى دیگر انسان بصیر را چنین توصیف مى‏کند:
اِنّمَا البَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفکَّرَ، وَ نَظَرَ فَأبْصَرَ، وَانْتَفَعَ بِالْعِبَرِ... .14
همانا بینا کسى است که (به درستى) بشنود و سپس (در آن) بیاندیشد، و (به درستى) بنگرد و بینا گردد و از عبرتها پند گیرد... .
یعنى زمانى انسان به بینش و بصیرت مى‏رسد که به شنیدن اکتفا نکند، بلکه در شنیده‏ها، اندیشه نماید و با دقت به امور بنگرد. نتیجه این اندیشه و دقت نظر همان عبرتى است که در تصمیم‏گیرى‏ها و رفتار انسان موثر خواهد بود. به عبارت دیگر به نظر امام(ع)، مراحل ایجاد بینش عبارت است از: 1. احساس ظاهرى (به کمک چشم وگوش) 2. تفکر و تیزبینى (اندیشه) 3. عبرت‏گیرى. به‏هرحال شیرین‏ترین ثمره عبرت‏آموزى، بینش است که خود آثار مطلوب دیگرى را نیز به دنبال خواهد داشت.
2. عبرت، انتقال تجارب
مرور بر آثار و تاریخ پیشینیان، فایده دیگرى نیز به دنبال دارد و آن کسب تجارب است. انسانها در طول زندگى سعى مى‏کنند هر امرى را یک بار تجربه کنند و یک خطا را چند بار مرتکب نشوند، علاوه بر این خرمندان تلاش مى‏کنند که حتى خطایى را که دیگران تجربه کرده‏اند، مرتکب نشوند و در واقع سعى دارند از تجارب دیگران استفاده کنند، چرا که از عاقل چیزى غیر از این انتظار نیست:
اِنَّمَا الْعاقِلُ مَنْ وَ عَظَتْهُ التَّجَارُبُ.15
همانا عاقل کسى است که تجربه‏ها او را پند دهند.
امیرالمؤمنین در وصیتى به فرزند خود امام مجتبى(ع) چنین مى‏فرماید:
اَىْ بُنَىَّ، اِنِّی وَ اِنْ لَمْ اَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِى، فَقَدْ نَظَرْتُ فِى اَعْمَالِهِمْ، وَفَکَّرْتُ فِى اَخْبَارِهِمْ، وَسِرْتُ فِى آثَارِهِمْ، حَتّى عُدْتُ کَاَحَدِهِمْ، بَلْ کَاَنِّى بِمَا انْتَهى اِلىَّ مِنْ اُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرتُ مَعَ اَوَلِّهِمْ اِلَى آخِرِهِمْ. فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ اَمرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ... .16
پسرم، اگرچه من به اندازه همه کسانى که پیش از من مى‏زیسته‏اند عمر نکردم، اما در کردار آنها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا بدانجا که همانند یکى از آنها شدم، بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنان به من رسیده با همه آنها از اول تا آخر بوده‏ام. پس من قسمت زلال و مصفّاى زندگى آنان را از بخش کدر و تاریک آن بازشناختم و سود و زیانش را دانستم، از میان تمام آنها، قسمتهاى مهم و برگزیده را برایت خلاصه کردم و از بین همه آنها زیبایش را برایت انتخاب نمودم و ناشناخته‏هاى آن را از تو دور کردم.
براساس این فرمایش حضرت على(ع) تجربه اندوزى از سرگذشت دیگران، بهره‏مندى از حاصل عمر آنهاست. گویا انسان عمرى به دارازى عمر همه آنها داشته است، با این تفاوت که خطاهاى آنان را مرتکب نشده است. نکته دیگرى که در سخن حضرت مشهود است وظیفه‏اى است که امام(ع) براى مربى ترسیم مى‏کند. وظیفه مربى این است که تجربیات خود و دیگران را جمع‏آورى، تلخیص و تنقیح کند و به‏طور صریح و روشن و دسته‏بندى شده در اختیار فراگیرنده خویش قرار دهد.
3. عبرت و بازدارى از خطا
از فوائد و آثار تربیتى عبرت، مى‏توان به هدایت‏گرى آن اشاره کرد، عبرتها همواره انسان را به سوى رشد و کمال و راه درست هدایت مى‏کنند و چراغهایى هستند که مسیر صحیح زندگى را نشان مى‏دهند:
اَلاِعْتِبَارُ یَقُودُ اِلَى الرُّشْدِ.17
عبرت گرفتن انسان را به سوى راه صواب و درست مى‏کشاند.
ثمره این هدایت‏گرى نیز، دورى از خطاست:
اَلإعْتِبَارَ یُثْمِرَ العِصْمَةَ.18
میوه عبرت گرفتن، نگاهدارى است.
و این بدان سبب است که در جریان عبرت، انسان با تجارب دیگران آشنا مى‏شود و رابطه بین سیر و سلوک انسانها با پیامدهاى آن را احساس مى‏کند و اگر موقعیتى مشابه آنها داشته باشد، از سرنوشت آنها درس مى‏گیرد و به طریق دیگرى عمل مى‏نماید؛ طریقى که آن پیامدهاى سوء را در پى نداشته باشد. امیرالمؤمنین(ع) در این خصوص مى‏فرماید:
اِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمّا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ المَثُلاثِ، حَجَزَتْهُ التَّقْوى، عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبَهَاتِ.19
کسى که از اعمال و کردار گذشتگان و عواقب سوء آنها عبرت گیرد، تقوا وى را از فرو رفتن در آن گونه بدبختیها بازمى‏دارد.
نکته قابل توجه اینکه هر چه دامنه عبرت‏گیرى انسان وسیعتر باشد، دایره ارتکاب خطا کمتر خواهد بود:
مَنْ کَثَّرَ اعْتِبَارُهُ قَلَّ عِثَارُهُ.20
هرکس عبرت گرفتن او بسیار باشد، لغزش او کم خواهد شد.
چرا که فزونى عبرتها، ابهام را از چهره امور مى‏زداید، شبهات را از بین مى‏برد، صراحت خاصى به مسائل مى‏بخشد و آنها را شفاف مى‏کند.