عنوان: تــواضــع
گردآورنده: نصیب ا... جباری
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
بهار 88
مقدمه
ریشه تواضع وضع است و به معنای خویش را کوچک نشان دادن درمقابل تکبر که خود را بزرگ داشتن است 
واین واژه درکتب اخلاقی یکی از یازده خوع فضیلتی است که تحت جنس شجاعت قراردارد.
تواضع آن است که انسان خود را از کسانی که درجاه ومقام از او پائین ترند، برتر نداند ونیز به معنای شکسته نفسی و افتادگی آمده است که آدمی خود را ازدیگران با لاتر نبیند. باید توجه داشت که مفهوم تواضع به معنای کوچکی کردن و به دیگران ارج نهادن است، نه آنکه تواضع خود را خوار کردن وزیر بار ذلت رفتن باشد، تواضع اقدامی است که انسان داوطلبانه دربرابر دیگران به خاطر امتیازاتی که درآن احساس می کند ، انجام می دهد، ممکن است فردی خود را برای دیگران ازجهتی با جهاتی دارای امتیاز ببیند برای اینکه مبادا به غرور و تکبر مبتلا شود باید به جهات امتیاز خود توجه نکند و به امتیاز دیگران توجه کند که این تواضع است.
تواضع و فروتنی یک حالت عالی روحی و روانی است که ازبرکت معرفت انسان به حق و به خلق و به دنیا به دست می آید. 
تواضع درقرآن :
قرآن کریم منبع حقایق و سرچشمه معارف و کتاب حسنات و بازگو کننده واقعیات است.
یک قسمت ازقرآن مجید نمایشگر اوصاف و اسماء الهی است که راه شناخت حضرت او بسته به معرفت به این اوصاف واسماء است، که چون با دقت درآن آیات معرفت حاصل شود به دنبال آن معرفت تواضع قلبی که همان تسلیم دربرابر اوست می آید وبه دنبا ل تواضع قلبی فروتنی تن که همان عبودت بندگی است تجلی می کند، به این صورت که چون قلب و یا نفس به حالت تواضع آراسته شود، چشم و گوش و زبان و دست و پا و شکم و شهوت در مدار اطاعت قرار گرفته وبه تمام احکام عبادی فقهی و اخلاقی و اجتماعی و آخرتی می نهد.
و یکی از برجستگیهای اخلاقی که قرآن کریم دروصف بندگان خدا بیان کرده، رفتار متواضعانه آنان است.
وَ عباد الرحمن الذین یمشون علی الارضِ هوناً و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا اسلاماً ( فرقان آیه 63 )
بندگان خدای رحمان کسانی اند که با تواضع روی زمین راه می روند و چون نادانان خطابشان کنند سخن نرم ومسالمت جویانه گویند.
خداوند سبحان به رهبراسلام چنین سفارش می کند:
و خفض جناحک لمن تبعک من المؤمنین ( شعراء آیه 215 )
دربرابر هریک از مؤمنان که از تو پیروی می کنند فروتنی کن
و خفض لهما جَناحَ الذّل من الرحمه ( اسراء آیه 24)
دربرابرشان ازروی مهربانی، شانه ها را فروانداز ( تواضع کن ) .
- نخستین صفتی که خدای متعال بندگان خاص خود را با آن توصیف می کند، آرامی و وقار در راه رفتن و نداشتن قیافه غرور آمیز است، زیرا شیوه راه رفتن حاکی از خصلتهای درونی انسان است برخی از افراد چنان متکبر و مغرورند که از شیوه راه رفتن آنها به خوبی می توان به غرور و نخوتشان پی برد. ازاین رو خدای متعال درجای دیگراز قرآن مجید راه رفتن از روی تکبر را با فلسفه خاصی نهی کرده م می فرماید:
ولاتمشِ فیِ الارض مرحاً اِنّک لن تخرق الارض ولن تبلُغَ الجبالَ طولاً
درزمین ازسر کبرو غرور گام برمدار. چرا که به نیروی خود زمین را نتوانی شکافت وبه سربلندی به کوهها نخواهی رسید. 
تواضع دراصطلاح عرفانی خصلتی برآمده از صفا و سلامت دل است که منشاء آن درقلب است ودرافعال و اقوال ظاهر می گردد.
کلا باذی درالتصرف لمذهب اهل ااتصوف ، تواضع را افتخار به قلت و اعتناق به ذلت وتحمل انفال اهل ملت
تعریف کرده است.
افتخار به قلت به این معنی است که بنده به قلتی که خدا برای او رقم زده افتخارکند ویا درمنزلت خویش به کمترین چیزی که مستحق آن است راضی باشد.
اعتناق به ذلت یعنی عزت وجود حق تعالی را دردیدن ذلت خود داند که البته این ذلت درظاهر است وباطنش نزد پروردگارعزیز خواهد شد.
تحمل انفال ملت نیز براین معنی است که بارمشقت خلق را بردوش کشد زیرا موجب عنایت حق تعالی می گردد. حقیقت تواضع رعایت اعتدال است که حد وسط میان کبرو تحقیر و تصییع نفس می باشد.
خواجه عبدالله انصاری برای تواضع سه درجه قائل است
1- تواضع برای دین، آن است که را ه مخالف دین را نپیماید.
2- تواضع برای بندگان، آن است که همه کس را برادرخویش و برتر از خود بداند وظن بد به آنها نبرد.
3- تواضع برای حق، آن است که ازرأی خود، درخدمت به خلق و ازراه و رسم خود درمعاشرت، برای حق چشم پوشی کند و رضا به رضای او دهد.
تواضع دربعضی موارد ازبهترین عبادات دانسته شده ویکی از اسرار نماز و طهارت به شمارآمده، درنماز رکوع و سجود از نشانه های تواضع درپیشگاه خداست.
تواضع با خلق وقتی پسندیده است که شخص متواضع، خلق خدا را مظهر قدرت و حکمت الهی بداند که دراین حالت تواضع عین عزت است و هنگامی که تواضع او از سرطمع و احتیاج باشد واز روی مسکنت نزد ایشان تزلل کند خواری است. گفته اند که پیامبر اکرم دو عزت یافت: 1- یکی معراج دردنیا و دیگری شفاعت درعقبی وسبب هردو عزت را تواضع ذکر کرده اند چون برای حق تواضع کرد معراج نمود و چون برای خلق تواضع کرد شفاعت یافت.
تواضع منفی:
بسیاری از اخلاقیون و عرفا تواضع را دربرخی موارد جایز ندانسته اند:
1- تواضع نزد صاحبان مقام توحید که تکبر محسوب می شود و مراد از این سخن آن است که تواضع نشانه اثبات خویش و سپس حقیرشمردن وفرو نهادن آن است، حال آنکه موحد درصدد اثبات نفس خود نیست و اساساً آن را درمرتبه ای نمی بیند که آن را فرو نهد یا رفعت نبخشد.
2- تواضع درمقابل متکبران و ثروتمندان و اهل دنیا، حدیثی از پیامبر اکرم ( ص) همین دیدگاه را تأئید می کند. که دربرابر متکبران تکبر کنید. این باعث خواری و کوچکی آنهاست. 
شیوه های کسب تواضع
1- خودشناسی وآگاهی از خلقت خویش و نیز خداشناسی تا انسان بداند عظمت وبزرگی تنها ازآن خداست. تواضع هرانسانی به قدر معرفت او به پروردگار و نفس خویش است.
2- دستیابی به ریشه کبرو یافتن علت های اصلی آن، شایسته است انسان درمقابل عالمان و عابدان و اهل دین تواضع کند.
نشانه های تواضع
1- پذیرفتن سخن حق از زبان هرکسی که سخن او حق و مطابق با واقع باشد. 2- خود را درمجامع و محافل بردیگران مقدم نداشتن 3- پیشی گرفتن درسلام 4- قبول دعوت فقیران5- دیگران را به کارهای شخصی خود گماشتن.
درجات تواضع
عارف الهی، حضرت امام خمینی ( ره ) درکتاب « شرح حدیث جنود عقلو جهل درجات و مراتب تواضع را اینگونه بیان می کند. درجه اول: تواضع اولیاء و انبیاء و عظام است. آنان به دلیل مرتبه عالی ایمان و یقینشان به خداوند و اسماء و صفات الهی و به واسطه تجلیات ذاتی و اسمائی  وصفاتی و افعالی درقلبشان درپیشگاه خداوند تعالی متواضع شده اند ودرک حضوری و مشاهده وجدانی کمال بی نهایت خداوند و ذلت مخلوقات درآنها غایت تواضع و تزلل را در قلبشان ایجاد می کند و هرمقداردراین دو نظر و مشاهده کامل گردند درحقیقت تواضع نیز کامل ترمی شوند چنان که خاتم النبیین حضرت محمد(ص) متواضع ترین موجودات درپیشگاه مقدس خداوند تعالی هستند به دلیل اینکه درمشاهده و درک حضوری و عظمت خداوند و کمال  ربوبیت وقدرت بدون منازع او درعالم و نقص و ضعف بنده درمقابل پروردگارش، کاملترین مخلوق هست. این تواضع که همراه با محبت است، کاملترین مراتب تواضع است.
دوم : تواضع اهل معرفت است که درآنها نیز همین تواضع اولیاء هست ولی درمرتبه ناقص تراست، زیرا معرفت و علم با مشاهده حضوری فرق دارد.
سوم: تواضع حکما که دررتبه پس از اینهاست آنان نیز اگر به مقام حکمت الهی رسیده باشند و قلب آنها به نور حکمت روشن شده باشد، برای حق و خلق متواضع می شوند. چنان که درحکمت ها ی لقمانی دراین باره سفارش مخصوص شده است لقمان به فرزندش گفت: ... ولا تصعر خدک للناس ولاتمس فِی الارض مرحا ... القمان (18)
( به تکبر از مردم روی مگردان و به خودپسندی برزمین را ه مرو)
چهارم: تواضع مؤمنین است که به سبب نورایمان به خداوند علم پیدا کردند و خود را نیز تا آنجا که نور آنها روشنی داد شناخته اند پس برای حق و خلق متواضع شده اند.
چند روایت پیرامون تواضع
پیشوایان اسلام درسخنان متعددی ارزش تواضع را بیان کرده و حدو مرزش را تعیین نموده اند
امام رضا (ع) پیرامون حد تواضع چنین فرموده است: 
« تواضع درجاتی دراد، ازآن جمله انسان قدرخویش را بشناسد و با دلی سالم درجایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی کسی رود، مگر چنان که به سویش آیند. اگر بدی بیند آن را با نیکی بپوشاند، فروخورنده خشم و درگذرنده مردم باشد و خداوند نیکو کاران را دوست دارد.
دراین راستا امام صادق (ع) فرمود: 
از تواضع است که درنشستن به پائین مجلس راضی باشی وبا هرکسی روبرو شدی، سلام کنی ، نزاع و مجادله را ترک گویی، گرچه حق با تو باشد و دوست نداشته باشی که به خاطر تقوایی که داری تو را ستایش کنند. 
رسول اکرم (ص) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه دانسته، می فرماید: 
نسبت به یکدیگر فروتن باشید تا کسی بردیگری ستم روا ندارد.
نقل شده است که روزی آن حضرت به یارانش فرمود: چرا شیرینی عبادت را درشما نمی بینم! پرسیدند شیرینی پرستش چیست؟ فرمود : فروتنی 
امیرالمؤمنین (ع) آن را از بزرگترین عبادتها شمرده و فرموده است. 
برتو باد به تواضع، که ازبزرگترین عبادتهاست.
روایت شده است که خداوند یگانه به موسی(ع) وحی کرد: من قبول می کنم نماز کسی را که ازبرای عظمت من تواضع کند و برمخلوقات من تکبر ننماید و خوف مرا دردل خود جای دهد وروز را به ذکر من به پایان رساند، و به جهت من خود را از خواهش های نفسانی بازدارد.
آثار تواضع
1- مایه سربلندی است. رسول اکرم (ص) فرمود:
ا‌ِنَّ التواضع لایزیدُ العبد الارفعه فتواضعو یرحکم الله 
فروتنی جز برسربلندی نیفزاید پس تواضع کنید- خدایتان شما را رحمت کند.
حضرت عیسی(ع) فرمود: خوشا به حال فروتنان دردنیا، آنان درروز رستاخیز از اهل جایگاههای بلند ( عزّت و شرف) هستند. 
2- نردبان ترقّی است. امیرالمؤمنین علی (ع) فرموده است: 
التواضع سلم الشرف        فروتنی ، نردبان شرافت و بزرگی است
3- سبب نظم می گردد. حضرت علی (ع) فرموده است. 
با تواضع کارها مرتب می شود.
4- محبت آوراست آن حضرت دراین باره فرمود
ثمره التواضع المحبه             میوه فروتنی مهربانی است.
نتیجه:
تواضع ریشه هرشرف نفیس و درپیشگاه حضرت حق دارای مرتبه ای بس بلند و رفیع است، این صفت نیکو که عامل سعادت دنیا وآخرت است اگر زبان داشت هرآینه تمام مردم را ازفوائد عظیمه و منافع کثیره خود خبر می داد، که ای مردم من دروجود هرکس باشم باعث جلب خشنودی حق و استکمال نفس و رشد انسان درهمه امورم، و به خاطر من است که عاقبت خوشی دردنیا و آخرت نصیب مردم می شود!
افتادگی آموز اگر قابل فیضی  هرگز آب نخورد زمینی که بلند است.
به امید آنکه سخن و سیره رهبران الهی را آویزه گوش کرده، از رذالت تکبر وغرور دست بشوییم و به فضیلت تواضع و فروتنی دست یابیم.
 آمین
منابع و مأخذ:
1- معراج السعادة : ملا احمد نراقی
2- تهذیب الا خلاق و تطهیر الاغراق / مسکویه- اصفهان – مهدوی – 1398 ق
3- عرفان اسلامی، حسین انصاریان جلد دهم
4- اخلاق عملی، هیأت علمی سازمان عقیدتی  سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران
5- دانش نامه جهان اسلام، زیر نظر غلام علی حداد عادل- بنیاد دائرة المعارف اسلامی، چاپ اول ص 361
6- علی اصغر الهامی نیا – اخلاق اسلامی