موضوع تحقیق:زهـد
تهیه کننده:سمیه حیدری
زمستان 87
مقدمه
زهد یعنی چیز اندک و ناچیز و زاهد کسی است که قلب او شیفته و وابسته به دنیا نباشد و جزء به قدر ضرورت زندگی به دنیا رو نیاورد.
من در این تحقیق سعی کردم زهد را از نظر اسلام مورد بررسی قرار دهم و زهد را از نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امام علی علیه السلام بیان کنم .
از زحمات بی دریغ و راهنمایی های استاد محترم که مرا در این تحقیق همراهی کردند کمال تشکر را دارم.
معنا زهد
ابن ایثر در کتاب« النهایه» می نویسد: الزهد: قلیل الشی ءشی زهید؛ زهد؛ یعنی، چیز اندک و ناچیز. چنان چه پیامبر (ص) زاهد کسی است که در هنگام دستیابی در موارد مشروع و حلال، خود را گم نکند و در صورت فراهم آوردن زمینه ی ارتکاب حرام، صبر و خویشتن داری را از دست ندهد و دست به گناه نیازد. مرحوم نراقی در کتاب معروف جامع السعادات ضد دوستی و تمایل به دنیا را زهد می گویند. او می افزاید: زاهد کسی است که قلب او شیفته و وابسته دنیا نباشد و جزء به قدر ضرورت زندگی به دنیا رو نیاورد.
از« معانی الأخبار» مرحوم صدوق، حدیثی نقل می کند : زاهد کسی است که معیار حب و بغض او حب و بغض خدای متعال باشد و هرچه که در نظر خدا خوب است در پیش او محبوب باشد، و هرچه در پیش خدا مبغوض باشد  و درچشم او ناپسند آید، و از حلال دنیا کنار گیرد و به حرام آن اعتنا نکند.
بنابراین: زهد عبارت است از : عدم گرایش و رغبت قلبی نسبت به دنیا و امور دنیوی و پرهیز از آن. زهد، ضد حرص و آز و به معنای حقیر و ناچیز انگاشتن ، اهانت روا داشتن، و ترک کردن از پیامد های این حالت ویژه می باشد .
یکی از عرفای بزرگ در تفسیر زهد می گوید، زهد آن است که دل انسان، واسطه به دنیا نباشد نه آن که دست آدمی از مال دنیوی خالی باشد، از آن رو در برابر زهد، حرص و آز قرار دارد .
ارکان زهد اسلامی:
1- اعتماد به خدا و اخلاص کامل
پیامبر اکرم درتبیین حقیقت  زهد فرمود: زهد آن نیست که نعمت های حلال خدا را تحریم کنی و یا اموال و ثروت خود  را ضایع کردی، بلکه زهد آن است مال و دارایی ات تو را از خدا غافل نسازد و در تو احساس غرور و بی نیازی نسبت به خدا ایجاد نکند و در برابر مصائب صبور باشی و به سرانجام آن و ثواب و پاداش خود در پیشگاه خدا بیندشی.
در نهج البلاغه در بیان ماهیت زهد آمده است در میان دو آیه قرانی نهفته است. آنجا که می فرماید: انچه از مال و دارایی از دست شما رفت تأسف و آزرده خاطر نشود و برای هر آنچه از اموال ودارایی به چنگ می آورید خود را نبازید و مغرور نگردید.
2- اجتناب از محرمات و پرهیز از شبهات
زهد بر سه گونه است: زهد واجب، زهد مستحب، زهد مزموم
امام صادق (ع) در پاسخ این سوال که زاهد کیست؟ فرمود: زاهد کسی است که حتی استفاده از حلال را در برخی از موارد برای خود روا نمی دارد تا مورد حساب رسی الهی واقع نشود چنان که از محدودی حرام دور شود یا مورد عقاب قرار نگیرد .
رسول خدا (ص) در باب معرفی زاهد ترین انسان می فرماید: زاهد ترین انسان، کسی است که از محدودی حرام دوری نماید.
3- پرهیز از آرزوهای ناصواب
حضرت علی(ع) می فرمایند:زهد همان کوتاهی آرزوها ، شکر بر نعمت ها و رعایت پارسایی و اجتناب از محرمات الهی است
عوامل پیدایش و تقویت زهد گرایی:
1- جهان بینی و اعتقاد
ایمان به خدا و زندگی بهتر در عالم آخرت و اذعان به این حقیقت که خداوند بر تمام افعال ادمی در همه ی لحظه های زندگی نظارت دارد.جهان بینی آدمی هر چه اصیل تر باشد، زهد او حقیقی تر است، بر این اساس بینش و اعتقاد یکی از عوامل زهد نامید.

حضرت علی (ع) فرمود: « الیقین الیثمر الزهد»؛ یقین مایة باروری زهد است.
امام باقر(ع) فرمودند: بنده ای ایمان خود را تا چهل روز خالص نمی کند مگر آن که خدا وی را روحیه پیشگی نسبت به دنیا اعطا کند و بصیرتش را نسبت به دردها و درمان ها تقویت نماید و حکمت و آشنایی به حقایق دنیوی را در دلش پایدار و بر زبانش جاری سازد.
2- علم و اگاهی
امام صادق (ع) فرمود: پروردگار متعال این نکته را خاطر نشان می کند که بندگان صالح من در دنیا به قدر آگاهی و علم خود نسبت به من از دنیا چشم پوشیده و به وارستگی و زهد می پردازد، و سایه ی انسانها به قدر جهل خود نسبت به دنیا رو می آورند.
صدر المتألهین شیرازی در کتاب معروف خود اسفار می گوید: آن گاه انسان خردمند به حقیقت احوال زندگی دنیوی و آنچه را که در این دنیا نظر انسان را به خود جلب می کند بیندیشد، از خواب غفلت بیدار می شود و به نعمت های که پیش خداست و به حال آدمی سودمند واقف می گردد. او از لذات جسمانی چشم می پوشد و از شهوات مادی دوری می جوید .
3- یاد مرگ
امام صادق (ع): « همیشه به یاد مرگ باش .زیرا کسی همواره به یاد مرگ بیفتد، جز انکه نسبت به دنیا زاهد گردد» و همچنین به یاران خود هشدارمی داد و می فرمود: عمر شما در کاستی است و بدانید کسی که به عمل خیر می پردازد، میوه شادمانی خواهد چید و به کسی که به کار شر و ناروا می پردازد ثمرة آن را خواهد دید و هر کس هر انچه را کاشته درو خواهد کرد .
4- توجه به سرانجامی ها و فرجام ها
امام علی(ع): توجه کامل به عواقب کردارها و گفتارها و حالات آدمی موجب روی آوردن به زهد و پارسایی است .
امام علی(ع) فرمود: اگر جویای زندگی پاینده هستید، نسبت به جهان فنا پذیر بی اعتنا باشید.
5-  تزهد
در حقیقت تلقین به زهد ورزی است و اگر با اخلاص همراه باشد، مایه پدید آمدن صفت ارزنده ی زهد در آدمی می گردد. حضرت علی(ع) فرمود: زهد نمایی، به پیدایش زهد منجر می شود
6- توجه به زندگی زهد پیشگان
مقاومت در برابر خواسته های نفسانی کار ساده ای نیست زیرا سختیها و نا کامیها و دشواریها سنگینی و طاقت فرسایی را به همراه دارد که گاهی استوار و عزمی آهنین می طلبد ، البته توجه به دشواری ها دیگران ، به ویژه شخصیت های علمی و دینی باشند، تحمل سختی ها را آسان می نماید و در تقویت روحیه زهد پیشگی موثر است.(1)
چگونه زیستن در قرآن:
« فمن الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا و ما له فی الاخره من خلاق. و منهم من یقول ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره الحسنه وقنا عذاب النار. اولئک لهم نصیبٌ مما کسبوا و الله سریع الحساب» از مردمان کسی هست که می گوید:خدایا ما را از متاع دنیا بهره ای ده . برای او از نعمت اخرت بهرهای نیست . و از اینان کسی هست که گوید بار خدایا ما را از نعمتهای دنیا و اخرت هر دو بهره مند  فرما و از عذاب اتش دوزخ نگاهمان دارد . برای انان یقینی است از انچه به دست اورند و خداوند به سرعت به حساب بندگانش میرسد . منظور از «ناس» مطلق انسان هاست اعم از کافر و مومن کافری که جز به دنیا لذتهای آن نمی

1- شفیعی مازندرانی، سید محمد ؛ زهد اسلامی، قم دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه 1375. ص 17
اندیشد و کاری به آخرت ندارد و مومنی که در اندیشه آخرت است و از دنیا جز آنچه را با این هدف همسویی دارد و رضای خدا در آن است نمی جویند و به رزق و برق دنیا دل خوش نمی کند.
از ماهیت دنیا
« فاما من طغی و آثر الحیوه الدنیا فان الحجیم هی المأوی و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس نحن الهوی فان الجنه هی المأوی » پس از آن طاغی شد و زندگانی دنیا را برگزیند . دوزخ جایگاه اوست و هر کس را پاسخگویی و حضور در پیشگاه عز ربویی ترسید و از هوای نفس دوری جست ، منزگاه او بهشت است.
مردم در روز رستاخیز دو دسته اند؛ جهنمیان ، بهشتیان. واژة طغی به معنای تعدی از حد و نترسیدن از حسابرسی در پیشگاه الهی ، پیروی از هوای نفس و دنباله روی و دل بستگی مظاهر آن است . در مقابل دسته ای هستند که خداوند در دل خوف و هراس دارند و نفس را از پیروی هوای نفس مانع می شوند و اینان مورد لطف خداونداً .(1)
زهد از نظر پیامبر اسلام (ص)
عمده ای از یاران رسول خدا (ص) مباشرت با همسر، استراحت در شب و غذا خوردن در روز را بر خود تحریم کرده بوده اند . ام سلمه، همسر پیامبر به این موضوع را به پیامبر (ص) گزارش داد. پیامبر به مسلمانان فرموده اند: در حالی که من با زنان خود مباشرت می کنم و
1- جلالی، عبدالحسین؛ ماهیت دنیا، تهران، انتشارات امیر کبیر 1382 ص 135.
روز غذا می خورم و شب می خوابم پس هر کس که از سیره و روش من پنداری جوید از من نیست. چنان چه خداوند متعال فرمود: آنچه برای شما حلال نموده ایم بر خود حرام نکنید و از حدود خود تجاوز ننمایید.
مسأله برخورداری صحیح انسانها از طیبات و استفاده معقول از مواهب زندگی است. زهدپیشگی هیچ گونه منافاتی با مسألة بهره مندی صحیح از زندگی دنیوی در حد متعارف آن ندارد . جبرئیل امین به رسول اکرم(ص): یا رسول الله از سوی خداوند متعال حامل هدایای برای شما هستم پش از آنها را برشمرد، از جمله آنها زهد بود رسول خدا از جبرئیل تفسیر آن را جویا شد. جبرئیل گفت: زاهد کسی است که دوستدار خالقش را دوست می دارد و دشمن خالقش را به دشمن می گیرد. زاهد کسی است که مواردی از استفاده های مشروع و حلال چشم می پوشد  و هیچ گاه به حرام چشم نمی دوزد زیرا می داند حلال خدا مورد حسابرسی و حرام خدا مایة کیفر و عقاب است.
زهد در کلام امیرالمومنین (ع)
امیر المومنین در پاسخ شخصی که سؤال فرمود: ای مردم ! فلاح و سعادت مردم دنیا بر سه پایه استوار است:
1- دانشمند پاک سیرتی که دانش خویش را به کار گیرد؛ 2- ثرومندی که بذل مال در راه خدا و دین کوتاهی نکند؛ 3- فقیری که صابر باشد، در غیر این صورت وای بر حال جامعه و سپس فرمود: ای سائل ا ز اجتماع ظاهری مردم در مساجد مغرور مباش، زیرا هستند جماعتی که بدن هایشان یک جا و قلب شان متفرق است مردم بر سه دسته اند: 1-زاهد 2- راغب 3- صابر.  زاهد کسی است که نسبت بر آنچه که دوستش می آید خشنود نشود و از آنچه که دستش می رود آزرده نگردد ولی راغب کسی است که مشتاق است ثروتمند شود و از کسب حرام باکی ندارد. وقتی شخص امام به این جا رسید . سائل گفت :نشانه ها ی مردم چیست؟ امام فرمود: انسان مومن همیشه بدانچه که خدا برای او مقرر داشته نظر می افکند و بدان عشق می ورزد و از آنچه که خدا او را برخوردار داشته بیزار است.
مورخ معروف، بلاذری؛ می نویسد: سالی از سالها قیمت محصولات کشاورزی امام علی (ع) 40 هزار دینار بود که همه آنها را در میان فقراء تقسیم کرد و در پایان همان روز شمشیر خود را فروخت و در پاسخ کسی که از علت فروش آن جویا شده بود فرمود: اگر شام امشب را داشتم شمشیرام را نمی فروختم.
از دقت در سیرة عملی امام علی(ع) به دست می آید که کار ، تلاش و تحصیل مال، منافاتی با زهد پیشگی ندارد. یعنی زهد پیشگی واقعی مانع استفاده از فرصت نیست بلکه زمینه ساز پرداختن به انواع عبارتهای واجب و مستحب بخصوص عبارتهای مالی(انفاق) می گردد. از حکم بن سالم نقل شده است که گفت: گروهی بر امام وارد شدند آنهااز موعظه کرد و آنگاه فرمود: هیچ یک از شما نیست که بهشت و نعمتهای آن و هم چنین آتش دوزخ و عذابها ی آن -اگر قرآن  را باور داشته باشید – ندیده باشد و از آن بزرگوار است از آنچه برای تو زیان بخش است ، پیش از جدایی نفس از تو خوداری کن و در دور داشتن نفس از عمل زیان بخش بکوش همانطوری که د راه زندگی ات تلاش دار سازید که نفس تو در گره و عمل تو است.(1)
درجات زهد
زهد دارای سه درجه است: درجه نخست زهد آن که بنده پس از ترک حرام از شبهه دوری جوید و این به خاطر پرهیز از خشم و عقاب الهی و بالا بردن خود از منفعت و کراهت که از مشارکت با فساق می باشد.
درجه دوم: زهد آن که از معاش و خوراک زائد بر نیاز و فراتر از مقدار کفاف دوری جوید و بدین وسیله فراغتی برای آبادانی وقت و ریشه کن کردن آشفتگی و آراستن خود به زیور انبیاء و صدیقین به فراهم آورد.
درجه سوم: بادوری از سه چیز حاصل می شود : 1- کوچک شمردن آنچه نسبت به آن زهد و رژیده ای 2- یکسان بودن حالات نزد تو 3- گذر از شهود اکتساب با نظربه  وادی حقایق. به حاتم اصم گفتند کار خود را بر چه چیز بنا گذاشته ای گفت: بر 4 خصلت:1- دانستم خواهم مرد پس بر دنیا اعتماد نکردم و بدان دل نبستم 2- دانستم که عمل مرا هیچ کس جز خودم انجام نمی دهدپس بدان پرداختم.3- دانستم که مرگ ناگهان می رسد، پس  به توبه مبادرت کردم.4- از علی(ع) روایت است که زهد بر سه حرف است: زاء ، هاء و دال. زاء ترک زینت است. هاء ترک هوا و هوس و دال ترک دنیا است  .
1- عطائی ، محمدرضا؛ آداب و اخلاق اسلام، مجموعه ورام ، مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول 1369 ص 341.
ویژگی های زهد اسلامی:
1- پرهیز از ظاهر فریبی
زهد، از هر گونه ریا و تظاهر به دور است و تمایز اصلی زهد اسلامی از زهد ورزی ها همین است . در این مورد امام علی(ع) می فرمایند: برترین زهد آن است که از چشم این و ان پنهان داشته شود
2- پرهیز از تلف کردن فرصت و بطالت سپری کردن عمر
دنیا محل فراهم آوردن توشه آخرت است لحظه ای از اوقات گرانبار خود را با بیهودگی سپری نکنید اشاره به برخی از جلوه ها ی ضروری : الف) نهی از بیکاری ب) کار و تلاش فریضه است ج) موقعیت کارگر در اسلام د) نهی از گدایی و تلاش
3- توجه به دین و دنیا
امام صادق (ع) فرمود: کسی که دنیا را به خاطر آخرت ترک کند و یا آخرت را به خاطر دنیا از دست بدهد از ما نیست، چرا که عبادت به هفتاد جزئ دارد و برترین جزء آن کار کردن و طلب مال حلال است.
4- برنامه ریزی در اوقات شبانه روز
امام علی (ع): شخص مومن اوقات خود به سه بخش تقسیم می کند: ساعتی را با پروردگار، ساعتی را در جهت امور زندگی و ساعتی را برای بهره مندی از لذات حلال.
5- محاسبه
امام علی(ع) به یارانش می فرمود: برتر است از تحصیل دوری جستن از بدی ها و پلیدی ها از انجام دادن کارهای نیکو و کسب فضایل بهتر و برتر است.
6- تمایل به تداوم زندگی دنیوی
یکی از ویژگی های پارسایان این است که در عین بی میلی به جلو های دنیا به حفظ و تداوم زندگی دنیوی به منظور فراهم ساختن راد و توشه بیشتر علاقمند است.
برخی از آثار حیات بخش زهد در زندگی
1- تجلی فقرت خدا جویی و تقوا پارسایی
سرشت آدمی بر ضمانت تقوا، خدا محوری و دین باوری بنیان نهاده شده است و دوری از رفاه گرایی و لذت پرستی و آراستگی به خصلت زهد و ساده زیستیی به فطرت پاک آدمی را پر فروغ می سازد. امام سجاد (ع): زهد همان روی آوردن و رغبت به تقوا ست . حضرت علی (ع): کسی که درد نیا زهد را پیشه خود سازد، دین خود را حفظ می کند و هم چنین فرموده اند: به زهد روی بیاور که یاور تو در دین داری است.
2- رشد بصیرت و حکمت
حضرت علی (ع) فرمودند: حکمت و معرفت در پرتو زهد پیشگی می نشیند. و پیامبر (ص) فرمود: هر گاه کسی را مشاهده کردید نسبت به دنیا بی میلی نشان می دهد، با او همراهی کنید که او الهام بخش حکمت است.
امام صادق فرمودند: کسی که در زندگی زاهد منش باشد خداوند متعال دانش را  در دلش پایدار و زبانش را به حکمت گویا می سازد.
3- صبر و ثبات
امام کاظم (ع) « صابر ترین شما در برابر بلا ها کسانی هستند که زهد آنان بیشتر است »  آری زهد ورزیدن بر استقامت روحی انسان می افزاید و او را با اراده و ثابت قدم می سازد .
امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل می کندد که فرمود: ما گروه انبیاء بیشتر از سایر انسانها در معرض گرفتاری ها قرار می گیریم و سپس از ما از میان مومنان آن کسی  که  ازحیث رتبه به ما نزدیکتر است با گرفتاریها بیشتر دست و پنجه نرم خواهد بود .
4- ارامش و سکوت نفسانی
پیامبر(ص) فرمودند: رغبت و میل به دنیا مایه غم و اندوه و زهد و بی رغبتی نسبت به دنیا موجب آرامش قلب آدمی است.
5- شجاعت و ایثار
امیر المومنین (ع) اساس سخاوت پیشگی زهد ورزی نسبت به دنیا ست و هم چنین فرمودند: دقت در زندگی انسان های ایثارگر گویای همین مطلب است.« الایثار زمینه الزهد»
6- استغنا و اعتبار
الزهد ثروه: زهد به عنوان ثروت و سرمایة راستین است.
7- کنترل خواسته نفسانی
یکی از فواید و ثمرات حیات بخش زهد، مساله کنترل دل است و از طریفق زهد پیشگی می توان اخلاق و سجایای اخلاقی را کامل ساخت و ایمان خود را تقویت نمود و سرانجام به مهار کردن و کنترل همه گونة تمایلات سرکش توفیق یافت.
8- تقویت قوة تعقل و اندیشه
حضرت امیر المومنین(ع) فرمودند: احزمکم ازهدکم؛ عاقل ترین شما کسی است که زاهد تر باشد بنابراین قوة تعقل انسان زاهد قویتراز دیگران است .

9- روحیه پند پذیری
انسان زاهد دارای روحیه عبرت گیر و پند پذیر است . حضرت علی (ع) فرمودند: زهد پیشگان در دنیا کسانی هستند که پند پذیر ند وا ندرز دیگران را قبول می کنند.
10- ورع و تقوا زهد 
 روحیه ورع و پارسایی را در انسان قوت می بخشد چنان چه که در شب معراج به رسول خدا وحی شده که ای محمد ! اگر دوست داری تا با ورع ترین انسان باشی در دنیا زهد را پیشه خود مساز
11- تواضع و فروتنی:
 انسان زهد پیشه دارای فروتنی چشمگیری است و چرا این چنین نباشد زیرا او در پرتو زهد از اسارت همه عوامل غرور و خود خواهی ازاد گشته است.
12- عطوفت و مهربانی
 انسان زاهد دچار قساوت قلب نیست زیرا سنگدلی معلول دنیا زدگی است فرد زاهد نسبت به همگان رحیم و مهربان است ولی دیگران اگر مهربانی نشان دهند در مورد کسانی که مهربانی به انها سبب تامین سود یا رفع زیان شخصی می گردد بر خلاف فرد زاهد که مهربانی اندیشه سود زیان صورت می گیرد.
13- کم حرفی و پرهیز از تجمل گرایی
14- استفاده از امکانات و پرهیز از اسراف کاری
زهد آن است که آنچه را که در دست توست و به کار می آید نادیده نگیری و بدون دلیل نادیده انگاشتن  امکانات موجود و دست یافتن به امکانات جدید نباشی

فهرست مطالب
? معنا زهد..............................................................1
? ارکان زهد اسلامی..................................................2
? عوامل پیدایش و تقویت زهد گرایی........................3
? چگونه زیستن در قرآن...........................................5
? زهد از نظر پیامبر اسلام(ص)...................................6
? زهد در کلام امیرالمومنین (علیه السلام)................7
? درجات زهد..........................................................9
? ویژگی های زهد اسلامی......................................11

منابع و ماخذ
           1- شفیعی مازندرانی، سید محمد ؛ زهد اسلامی، قم دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه 1375.
2- جلالی، عبدالحسین؛ ماهیت دنیا، تهران، انتشارات امیر کبیر 1382
          3- عطائی ، محمدرضا؛ آداب و اخلاق اسلام، مجموعه ورام ، مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی                                       
         آستان قدس رضوی ، چاپ اول 1369 .
      4 - دبیری، محمد ؛ تکامل اخلاق در پرتو اصول عقاید، مشهد ، انتشارات جوان یاوران ، چاپ اول ، 1380.